پاوه، شهرستان و شهری در استان کرمانشاه.
شهرستان پاوه: این شهرستان در شمال غربی استان کرمانشاه واقع است و از شمال و شمال خاوری به شهرستان مریوان، از جنوب و جنوب خاوری به شهرستان جوانرود، و از باختر به کشور عراق محدود می‌شود(جعفری، دائرةالمعارف...، 245). شهرستان پاوه، از 4 شهر پاوه(مرکز)، باینگان، نودِشه و نوسود تشکیل شده، و دارای 3 بخش مرکزی (شامل دهستانهای هولی، شمشیر و منصور آقایی)، باینگان(ماکوان، کلاشی و شیوه سر) و نوسود(سیروان) است(نشریه...، 46).
شهرستان پاوه سرزمینی است کوهستانی با کوهها بلند که از آن جمله است: شاهو با ارتفاع 390‘3 متر و یکی از مرتفع‌ترین کوههای زاگرس(جعفری، کوهها...، 357؛ نیز فرهنگ...، 32)، تخت: 850‘2 متر، دربند: 770‘2 متر(جعفری، دائرةالمعارف، همانجا)، آتشگاه یا آتشکده: 485‘2 متر، و ماکوان: 630‘2 متر(فرهنگ، همانجا).
شهرستان پاوه دارای تابستانهای خنک و زمستانهای سرد است(آمارنامه…، 10). وجود کوههای بلند منطقه که تحت‌تأثیر بادهای مرطوب غربی، از برف و باران نسبتاً زیادی برخوردارند، موجب پیدایش رودهای متعددی در این شهرستان گردیده‌اند که از آن جمله است: آب لیله، مره خیل و رود پاوه یا گلال دره(آب شمشیر) که به رودخانۀ بزرگ سیروان می‌ریزند و سیروان پس از آبیاری بخشهایی از شهرستان پاوه، خط مرزی ایران و عراق را تشکیل می‌دهد و در خاک عراق به رود دیاله می‌پیوندد(فرهنگ، همانجا)، نیز آب هواسان، زیمکان و آب سفیدبرگ(جعفری، رودها…، 498). غار زیبای کاوات که آن را بزرگ‌ترین غار آبی جهان و نیز طولانی‌ترین غاز ایران دانسته‌اند، در درۀ قوری قلعه و در دامنۀ کوه‌شاهو قرار گرفته است(فرهنگ، همانجا؛ افشار، 1/116) و برخی این غار را از شگفتیهای طبیعت دانسته‌اند(سنندجی، 49).
در سرشماری 1375ش، جمعیت شهرستان پاوه، 918‘61تن بوده است که 29/41٪ از آنان در شهرها و 71/58٪ در روستاها می‌زیسته‌اند(سرشماری…، شانزده). از آنجا که شهرستان پاوه بیشتر کوهستانی است و برای کشاورزی چندان مناسب نیست، روستاییان ناگزیرند بخشی از گندم مصرفی خود را از دیگر شهرستانها تهیه نمایند. با این همه، این شهرستان باغهای میوه‌ای همچون سیب، گلابی، انجیر، گردو، انار، توت، انگو و آلوچه دارد(افشار، 2/1521)که انار، انجیر و آلوچۀ آن از دیرباز مشهور بوده(اعتماد السلطنه، 4/2379)، به ویژه آلوچۀ سیاه کردستان، به «آلوچۀ پاوه» شناخته می‌شده است(سنندجی، 48-49). افزون بر باغداری و کشاورزی مردم شهرستان پاوه به دامداری ونیز بافتن پارچه‌های پشمی، گیوه، جاجیم و نمدمالی اشتغال دارند(ولدبیگی، 10).
بیشتر مردم این شهرستن پیرو مذهب تسنن(شافعی) و اهل حق‌اند و به گویش هورامی(اورامی) و جافی سخن می‌گویند که دارای شاخه‌های گوناگونی است(جغرافیا…، 1/405؛ ولدبیگی، 1؛ تابانی، 423). تیره‌هایی از ایل بزرگ جاف در نقاط مختلف این شهرستان زندگی می‌کنند(فرهنگ، 33؛ افشار، 2/1273).
مهم‌ترین آثار باستانی شهرستان پاوه اینهاست: آرامگاه سیدعبیدالله(امام‌زاده کوسه)که با قدمتی 800 ساله در روستای «کوسه هجیج/حجیج» قرار دارد و او را یکی از برادران امام رضا(ع) می‌دانند(افشار، 1/498؛ فرهنگ، همانجا)؛ دیگر زیارتگاه سلطان ابواسحاق در 4کیلومتری شهر نوسود است که آن را نیز آرامگاه یکی از برادران امام رضا(ع) دانسته‌اند(همان، 33-34).
شهر پاوه: این شهر که مرکز شهرستان پاوه است، در °46 و´22 طول شرقی و °35 و ´3 عرض شمالی(مفخم، 1/86) و در 124 کیلومتری شمال باختری کرمانشاه(مرکز استان)، بر سر راه اصلی کرمانشاه ـ پاوه و در ارتفاع 600‘1 متری از سطح دریا واقع است. کوه شاهو، شمال، شمال خاوری و جنوب باختری آن قرار گرفته است و کوه آتشگاه(آتشکده) در جنوب و جنوب باختری آن قرار دارد. شهر پاوه از آب‌وهوای نسبتاً سرد مایل به اعتدال و نیمه مرطوب برخوردار است و در پیرامون آن درختان بلوط، ارژن، بنه، گلابی وحشی، گز و انجیر کوهی دیده می‌شود(فرهنگ، 34) و نیز باغهای میوه که تا قله‌های کوهها کشیده شده، منظره‌ای زیبا و تماشایی به آن بخشیده است(ولدبیگی، 3؛ سلطانی، 1/52).
جمعیت شهر پاوه در 1375ش، 997‘16 تن بوده است(سرشماری، چهل و دو).
نام‌گذاری: پاوه را که معرب آن فاوج است(سنندجی، 48؛ مردوخ، 2/78)، برگرفته از نام «پاو» یا «باو»، سردار یزدگرد سوم، آخرین شاه ساسانی دانسته‌اند(پورکریم، 8؛ سنندجی، 84).
پیشینۀ تاریخی: شهر پاوه مرکز منطقۀ اورامان(هورامان) به‌شمار می‌آید(ولدبیگی، 1). بزرگان اورامان خود را منسوب به تهمورث کیانی، شهریار اسطوره‌ای ایران می‌دانند(ادمندز، 153). گفته‌اند که تیگلت‌پیلسر(حک‌ 1115-1100ق‌م)، پادشا آشور در یک سفر جنگی به حوالی دریاچۀ وان، کوهستان اورامان را نیز به تصرف درآورد(سلطانی، همانجا).
از آثار تاریخی اورامان پوست‌نوشته‌های یونانی است که تاریخ یکی از آنها را سدۀ نخست ق‌م دانسته‌اند(پیگولوسکایا، 127، 128). در خلافت عمر(13-23ق/634-644م)، هنگامی که یزدگردسوم در برابر حملۀ اعراب، از مداین، پایتخت خود به حوالی کرمانشاهان گریخت، سردار خود پاو را برای یاری خواستن نزد بزرگان کرد فرستاد؛ پاو به کنار رود سیروان رفت و در آنجا کردان را به یاری شهریار ایران فراخواند، آنها نیز پذیرفتند. پاو در روستایی که به نام او «پاوه» نامیده شد، آتشکده‌ای ساخت(سنندجی، 84-85) که ویرانه‌های آن هنوز بر فراز کوه آتشگاه باقی است(صفی‌زاده، 325). به هنگام حملۀ اعراب به ایران، آتشکدۀ پاوه از شهرتی بسزا برخوردار بوده است(رشید یاسمی، 119). مردم پاوه بر این باورند که دو قلعۀ «دژ» و «پاسگه» که هنوز در پاوه دیده می‌شوند، بازماندۀ برج و باروهایی هستند که پاو در آن سرزمین ساخته است و نیز معتقدند که در جایی نزدیک پاوه ـ که اکنون «جنگاه» نامیده می‌شود ـ با سعدبن‌ابی‌وقاص سردار عرب به جنگ پرداخته‌اند(پورکریم، همانجا).
در حملۀ اعراب به پاوه، عبدالله‌بن‌عمر، فرماندهی سپاه را برعهده داشت. او پس از تصرف شهرزور(که اکنون در خاک عراق قرار گرفته است)، از رود سیروان گذشت و به پاوه تاخت. مردم این شهر که آیین زردشتی داشتند، در برابر اعراب به سختی پایداری کردند و از بامداد تا غروب آفتاب جنگیدند، چنان‌که کسی از مردان آنها زنده نماند. عبدالله‌ابن عمر آتشکدۀ پاوه را ویران کرد و به جای آن مسجدی ساخت که تاکنون باقی است(نک‌: بابانی، 38-39؛ سنندجی، 87-88).
پاوه و نواحی اطراف آن در نیمۀ دوم سدۀ 10ق در تصرف فرمانروایی دلیر به نام سهراب‌بیک بوده است(بدلیسی، 411). این شهر تا پیش از انقلاب مشروطیت ایران(1324ق/1906م)حاکم‌نشین ییلاقی جوانرود بود و سپس مرکز فرمانروایان اورامان گردید(سلطانی، 1/53).
پاوه در جریان جنگ عراق با ایران دچار حملات، ویرانی و خسارت بسیار گردید، چنان‌که از 1358تا 1360ش 14بار هدف حملۀ هوایی و توپخانۀ دشمن قرار گرفت و خود شهر، بخشها و روستاهای آن از 30تا65٪ تخریب شد(اهمّ فعالیتها...، 310-314). در 1358ش پاوه درگیر شورشهای برخی از گروههای سیاسی کُرد گردید و به وسیلۀ آنها اشغال شد، ولی نیروهای ارتش به همراهی داوطلبان، بار دیگر آنجا را آزاد کردند(احمدی، 102-103).
مهم‌ترین آثار باستانی شهر پاوه اینهاست: 1. مسجد جامع که مردم آن را به صدر اسلام نسبت می‌دهند و براین باورند که در روزگار خلافت عمر به وسیله فرزندش عبدالله ساخته شد. چنین به نظر می‌رسد که این مسجد بر بقایای یک آتشکدۀ دورۀ ساسانی بنا گردیده است. مسجد جامع پاوه از 1365تا 1366ش بازسازی گردید(افشار، 1/495-496). 2. آرامگاه امام‌زاده سید محمود اصفهانی که حدود 300 سال قدمت دارد(فرهنگ، 34).
مآخذ: آمارنامۀ استان کرمانشاه(1377ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان کرمانشاه، تهران، 1378ش؛ احمدی، حمید، قومیت و قوم‌گرایی در ایران از افسانه تا واقعیت، تهران، 1378ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآةالبلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1368ش؛ افشار سیستانی، ایرج، کرمانشاهان و تمدن دیرینۀ آن، تهران، 1371ش؛ اهم فعالیتهای بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده(در سال 1361 و 1362)، دبیرخانۀ ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده، تهران، 1363ش؛ بابانی، عبدالقادر، سیرالاکراد، به کوشش محمد رئوف توکلی، تهران، 1346ش؛ بدلیسی، شرف‌خان، شرف‌نامه، به کوشش محمدعباسی، تهران، 1343ش؛ پورکریم، هوشنگ، «پاوه»، هنر ومردم، تهران، 1344ش، شم‌ 32 و 33؛ پیگولوسکایا، ن. و.، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، 1367ش؛ تابانی، حبیب‌الله، وحدت قومی کرد و ماد، تهران، 1380ش؛ جعفری، عباس، دائرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ همو، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، 1376ش؛ همو، کوهها و کوه‌نامۀ ایران، تهران، 1368ش؛ جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش؛ رشید یاسمی، غلامرضا، کرد و پیوستگی نژادی و تاریخی او، تهران، 1363ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن(1375ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان پاوه، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ سلطانی، محمدعلی، جغرافیای تاریخی و تاریخ مفصل کرمانشاهان، تهران، 1370ش؛ سنندجی، شکرالله، تحفۀ ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان، به کوشش حشمت‌الله طبیبی، تهران، 1366ش؛ صفی‌زاده، صدیق، تاریخ کرد و کردستان، تهران، 1378ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور(بانه)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1373ش، ج34؛ مردوخ کردستانی، محمد، تاریخ، تهران، چاپخانۀ ارتش؛ مفخم پایان، لطف‌الله، فرهنگ آبادیهای ایران، تهران، 1339ش؛ نشریۀ دفتر تقسیمات کشوری، معاونت سیاسی اجتماعی وزارت کشور، تهران، 1379ش؛ ولدبیگی، بهرام، تاریخ سیاسی اجتماعی پاوه و اورامانات، تهران، 1369ش؛ نیز:
Edmonds, C. J., Kurds, Turks, and Arabs, London, 1957.
محسن احمدی