پانیْ پَتی، ثناءالله، قاضی محمد ثناءالله پانی‌پتی عثمانی(1143-1225ق/1730-1810م)، صوفی برجستۀ طریقۀ مجددی نقشبندی، عالم و فقیه حنفی شبه‌قاره. زادگاه و موطن او پانی‌پت، در نزدیکی دهلی بود و نسب وی با 12 واسطه به شیخ جلال‌الدین چشتی صابری پانی‌پتی(د765ق/1364م)، ملقب به کبیرالاولیا، و از جانب او به عثمان‌بن‌عَفّان می‌رسید و نسب عثمانی او نیز از همین روست.
ثناءالله از خردسالی استعدادی درخشان داشت و در 7 سالگی حافظ قرآن بود. وی در نوجوانی زبان عربی را فراگرفت، سپس به دهلی رفت و نزد ولی‌الله بن‌عبدالرحیم عمری ـ شاه‌ولی‌الله محدث دهلوی(د1176ق/1762م)ـ فقه و حدیث آموخت و در 18سالگی در فقه و اصول کارآمد گردید و چنان در این علوم چیره شد که شاه‌عبدالعزیزبن‌ولی‌الله دهلوی او را «بیهقی وقت» نامید(غلام سرور، 1/689؛ عبدالحی، نزهة...، 7/113؛ مجددی، 83؛ رحمان علی، 38). وی همچنین در جوانی به سلوک و تصوف روی آورد و نخست به شیخ محمد عابد لاهوری سنّامی(د1160ق/1747م)دست ارادت داد و به سفارش همو پس از وفات وی به مریدی نزد میرزا مظهر جان‌جانان (د1195ق/1781م)رفت.
ثناءالله که به ارشاد شیخ خود بیشتر اوقاتش را به ذکر و مراقبه و قرائت قرآن می‌گذرانید، در مدتی کوتاه به مراتب بلندی رسید. میرزا مظهر به ثناءالله علاقۀ بسیار داشت و او را به دلیل جدیت در سلوک، دیانت و تقوا «علم‌الهدیٰ» لقب داد و خلیفۀ خود گردانید(غلام سرور، نیز عبدالحی، همانجاها؛ مجددی، 83-84). ثناءالله آن‌گاه به پانی‌بت بازگشت و در آنجا چندی منصب قضا و حل اختلافات میان مردم را برعهده گرفت و به همین سبب، به قاضی نیز نام‌بردار شد(همو، 85؛ اردو...، 6/1033). وی از گرایش مردم زادگاهش به تشیع ناخرسند بود و آن را انحراف از صراط مستقیم می‌انگاشت و به این منظور کتاب سیف‌المسلول را در رد عقاید شیعه تألیف کرد(رضوی، II/68). ثناءالله در پانی‌پت درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد(عبدالحی، همان، 7/114؛ رحمان علی، همانجا).
آثار: وی دارای تألیفات متعددی است که برخی از آنها به صورت نسخۀ خطی است و برخی دیگر به چاپ رسیده‌اند. آثار او به ترتیب موضوع اینهاست:
اخلاق و تصوف: 1. ارشاد الطالبین، به فارسی در 5 مقام و هر مقام شامل چند فصل که به موضوعاتی چون ولایت، ناقصان، مرشدان، آداب ترقی و حصول، و مراتب قرب‌الاهی می‌پردازد(منزوی، خطی مشترک، 3/1240؛ نوشاهی، 1/111؛ مشار، 2/278). 2. معرفت شیخ کامل، به فارسی(منزوی، خطی، 2/1398). 3. محبوب العارفین، به فارسی،(مشار، 2/280). 4. رساله در مسئلۀ سماع و وحدت وجود(اردو، 6/1034). 5. حواشی بر المقالة المرضیة(الوضیّة)فی النصیحة و الوصیة، که وصیت‌نامۀ اخلاقی شاه ولی‌الله دهلوی است و ثناءالله بر وصایای سوم، چهارم، پنجم و هفتم آن شروحی به فارسی نوشته است(منزوی، خطی مشترک، 4/2463-2464؛ نوشاهی، 1/99-100؛ راهی، 33).
فقه و حقوق: 1. حقیقة(حقوق) الاسلام، به فارسی و در 7قسم، دربارۀ حق‌الله و حقوق گروههای مختلف مردم بر یکدیگر است(منزوی، فهرستواره...، 6/432؛ راهی، 16؛ مشار، 2/279). 2. الاخذ بالاقوی، که در آن مسائل را همراه با مآخذ، دلائل و آراء ائمۀ چهارگانۀ اهل سنت بیان کرده است(نک‌: عبدالحی، همان، 7/113، الثقافة...، 112). 3. مالابُدّمنه، در فقه حنفی، به نظم فارسی و در 9کتاب و یک خاتمه که از کتابهای درسی متداول در شبه قاره است(منزوی، خطی مشترک، 14/701-703؛ مشار، 1/280؛ راهی، 22). 4. رساله در حرمت غنا، به فارسی. 5. رساله در حرمت متعه. 6. رساله در عُشر و خراج(نک‌: عبدالحی، نزهة، 7/114، الثقافة، 222؛ مشار، رحمان علی، همانجاها).
قرآن و حدیث: 1. تفسیر مظهری، به زبان عربی در 7 جلد که حاوی مباحثی در فقه با گرایش حنفی و نیز تصوف است و در آن از تفاسیر معروف قدما نظیر طبری، بغوی و بیضاوی، و نیز آثار ابن‌اسحاق، کلبی، ابن‌کیسان، اخفش، زمخشری و فیروزآبادی بهرۀ بسیار گرفته شده است. مؤلف این تفسیر را پس از مرگ شیخ خود، میرزا مظهر و به یاد و نام او تألیف کرده است(عبدالحی، همان، 166؛ اردو، 6/1033؛ رحمان علی، 38؛ GAL, S, II/54). 2. جواهرالقرآن، که در خصوص اشارات قرآنی است(نک‌: اردو، 6/1033). 3. حلیة‌النبی، به فارسی(منزوی، فهرستواره، 3/1625). 4. شرح دعای حزب البحر، به فارسی که در آن اجازه‌نامۀ قرائت مؤلف از شیخ خود تا شیخ شاذلی آمده است(همو، خطی مشترک، 14/845؛ عبدالحی، همان، 206). 5. فضایل نماز(منزوی، همان، 3/1746). 6. ترجمۀ تذکرةالموتیٰ و القبور، که ترجمۀ فارسی کتاب جلال‌الدین سیوطی است. 7. تذکرةالمعاد(قیامت‌نامه) به فارسی که بجز باب اول ـ که خود آن را تألیف کرده ـ برگزیده‌ای از کتاب سیوطی با عنوان البدور السافرة فی امور الآخرة است و در 5 باب تنظیم شده است(نوشاهی، 1/50-51؛ منزوی، همان، 2/1063-1064؛ مشار، 1/279؛ راهی، 30، 386).
عقاید و کلام: 1. نجم‌الهدایة، به فارسی که به روش پرسش و پاسخ و با گرایش صوفیانه به موضوع فرق اسلامی پرداخته است(منزوی، همان، 2/1198؛ فهرست...، 2/153). 2. فایدۀ جلیله، در رد تصوف و فلسفه،(نک‌: منزوی، همان، 3/1723). 3. سیف المسلول(شمشیر آخته)، به فارسی و در رد تشیع که از لحاظ شناخت حیات فکری ـ اجتماعی شیعیان هند 13ق/19م مورد توجه محققان قرار گرفته است(رضوی، همانجا؛ عبدالحی، نزهة، همانجا، الثقافة، 222). 4. رسالۀ احقاق، به فارسی که در پاسخ به اعتراضها و اشکالهای شیخ عبدالحق محدث دهلوی بر مجدد الف‌ثانی نوشته شده است(منزوی، همان، 3/1479).
دو کتاب دیگر نیز به فارسی از وی یاد کرده‌اند: شهاب ثاقب،(فهرست، 2/157؛ اکرام، 649؛ تاریخ...، 3/297)، و وصیت‌نامه، که آن را در 80 سالگی خطاب به خانواده و دوستان خود نوشته است(نوشاهی، 1/989؛ راهی، 45).
مآخذ: اردو دائرةالمعارف اسلامیه، لاهور، 1962م؛ اکرام، محمد، رود کوثر، لاهور، 1986م؛ تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، لاهور، 1972م؛ راهی، اختر، ترجمه‌های متون فارسی به زبانهای پاکستانی، اسلام‌آباد، 1986م؛ رحمان علی، محمد عبدالشکور، تذکرۀ علمای هند، لکهنو، 1332ق/1914م؛ عبدالحی، الثقاقةالاسلامیة فی الهند، دمشق، 1403ق/1983م؛ همو، نزهةالخواطر، حیدرآباد دکن، 1378ق/1959م؛ غلام سرور لاهوری، خزینةالاصفیاء، کانپور، 1894م؛ فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانۀ ندوةالعلماء لکهنو، دهلی نو، 1365ش؛ مجددی، عبدالله، مقامات مظهریه، استانبول، 1986م؛ مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، 1340ش؛ منزوی، خطی؛ همو، خطی مشترک؛ همو، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، تهران، 1376ش؛ نوشاهی، عارف، فهرست کتابهای چاپ سنگی و کمیاب کتابخانۀ گنج‌بخش، اسلام‌آباد، 1365ش؛ نیز:
GAL, S; Rizvi, A. A., A Socio-Intellectual History of The Isnā’Ashari Sh’Is in India, Canberra, 1986.
محسن خالقی