پانیْ‌پَت، شهری در شرق ایالت‌ هاریانا، در شمال غربی هند و مرکز ناحیه‌ای به همین نام، در 92 کیلومتری شمال غربی دهلی. این شهر در °29و´23عرض شمالی و °76و´58 طول شرقی واقع شده است. جلگۀ پنجاب ـ هاریانا در غرب، و جلگۀ رودخانه‌های گنگ و جَمنا (یَمونا) در شرق آن قرار دارد(«فرهنگ...1»، XIX/397؛ جانسن، 416؛ «اطلس...2»، 132، فهرست).
تاریخ بنای این شهر به روزگاران کهن می‌رسد. نام آن در حماسۀ مهاربهارتا آمده است(«فرهنگ»، همانجا) و نیز شماری از سکه‌های مسین دورۀ چاندرا گوپتای دوم(حک‌ 380-ح413م) در آنجا کشف شده است(موکرجی، 1377؛ انکارتا3). پانی‌پت در دورۀ حکمرانی سلاطین و پادشاهان مسلمان شبه‌قاره به لحاظ موقعیت جغرافیایی و نزدیکی به دهلی، همواره صحنۀ درگیریها و وقایع تاریخی بسیاری بوده، و نامش بارها در منابع مختلف این دوران آمده است. در درگیریهای میان ناصرالدین محمدشاه(حک‌ 792-796ق/1390-1394م) و ابوبکرشاه(حک‌ 791-792ق) برسر به دست آوردن تاج و تخت، شاه‌زاده همایون پسر محمدشاه به پانی‌پت لشکرکشید و این ناحیه را غارت کرد، اما در همین محل از لشکریان ابوبکر شکست خورد(بدائونی، 1/179؛ هیگ، 191؛ داف، 232). چند سال بعد، در کشمکشهای میان ناصرالدین محمودشاه(حک‌ 795-815ق/1393-1412م) و رقیبش نصرت شاه، پانی‌پت و چند شهر دیگر به تصرف نصرت شاه درآمد، اما اندکی بعد اقبال‌خان، یکی از امرای برجستۀ نصرت شاه به نیرنگ بر وی تاخت و او به ناچار به پانی‌پت ـ که وزیرش، تاتارخان والی آنجا بود ـ پناه برد، اما اقبال‌خان به پانی‌پت لشکر کشید و این شهر را تصرف کرد(بدائونی، 1/184-185؛ طباطبایی، 1/131؛ داف، 235).
تیمور گورکانی در طی لشکرکشی خود به هند در 801ق/1399م به پانی‌پت رسید و در آنجا اردو زد(الیت، V/196؛ داف، 236). در دورۀ حکمرانی بهلول لودی(حک‌ 855-894ق/1451-1489م)، پسر او نظام‌خان(اسکندر لودی بعدی)، پانی‌پت را محاصره، و پس از تصرف آن را مرکز قلمرو خود قرار داد(«فرهنگ»، همانجا).
گذشته از این وقایع، شهرت پانی‌پت بیشتر به سبب 3 جنگ مهم تاریخی هند است که در این ناحیه رخ داده است:
جنگ اول در 7 رجب 932ق/19آوریل1526م(داف، 273)میان ظهیرالدین محمدبابر(888-937ق/1483-1531م) و ابراهیم لودی، سلطان دهلی(حک‌ 923-932ق/1517-1526م) روی داد. در این جنگ بابر با استفاده از موقعیت شهر و توپخانه و تجهیزات جنگی خود ابراهیم لودی را شکست داد. پس از این پیروزی و کشته شدن ابراهیم لودی بابر موفق شد سلسلۀ بابریان یا گورکانیان هند را بنیان نهد(بابر، 472-475؛ بدائونی، 1/130-231؛ خافی‌خان، 1/50-52).
جنگ دوم پانی‌پت در 2محرم964ق/5نوامبر1556م میان سپاهیان اکبرشاه(حک‌ 963-1014ق/1556-1605م)به رهبری بیرم‌خان، خان‌خانان(مق‌ 968ق) و هیمو از فرماندهان برجستۀ هندوی مخالف اکبرشاه که دهلی را تصرف کرده بود، روی داد. سپاهیان اکبر در این جنگ پیروز شدند، هیمو دستگیر شد و به فرمان اکبر به قتل رسید(ابوالفضل، اکبرنامه، 2/39؛ توزک...، 23؛ خافی‌خان، 1/132-133). پس از این پیروزی اکبر توانست بردهلی و آگره نیز دست یابد(بدائونی، 2/12-13). در دورۀ اکبرشاه، پانی‌پت در شمار «صوبۀ» دهلی بود(ابوالفضل، آیین...، 2/27). در لشکرکشی نادرشاه افشار(حک‌ 1148-1160ق/1735-1747م) به هند، محمدشاه(حک‌ 1131-1161ق) برای مقابله با نادر، نخست در پانی‌پت موضع گرفت و سپس به کرنال رفت(محمدکاظم، 2/710). پس از اینکه نادر، محمدشاه را در جنگ کرنال شکست داد، گروهی از لشکریان خود را که شمار آنها 12هزارتن بود، به پانی‌پت فرستاد تا از رسیدن نیروهای کمکی و آذوقه و تجهیزات به اردوی محمدشاه جلوگیری کنند. سپس جنگی سخت میان لشکریان نادر و نیروهایی که برای کمک به محمدشاه بدانجا رسیده بودند، روی داد. در این جنگ لشکریان نادر پیروز شدند و غنایم بسیاری به دست آوردند(همو، 2/730). نادر در ذیحجۀ 1151/مارس1739 از طریق پانی‌پت به دهلی رفت(مالک، 176).
سومین جنگ مهم پانی‌پت در جمادی‌الآهر 1174/ژانویۀ 1761میان نیروهای ناراضی هندی مخالف شاه عامل دوم(حک‌ 1173-1221ق) که با افغانها به رهبری احمدشاه درّانی(1134-1186ق/1722-1772م)متحد شده بودند، و مراتهه‌ها که به حمایت از شاه‌عالم برخاسته بودند، روی داد(سرکار، 431-456). پس از دو ماه ونیم جنگ و تضعیف نیروهای مراتهه، سرانجام سپاهیان احمدشاه بر مراتهه‌ها پیروز شدند و پانی‌پت به تصرف سپاهیان احمدشاه درآمد. پس از این شکست، مراتهه‌ها هرگز نتوانستند موقعیت پیشین خود را بازیابند(مجومدار، 550-553؛ بهادر، II(1)/539-541؛ ویلر، I/338). درگیری بی‌نتیجه‌ای نیز در 1181ق/1767م میان نیروهای شاه عالم دوم و سیکها در پانی‌پت روی داد(«فرهنگ»، XIX/398).
در 1218ق/1803م پانی‌پت به دست نیروهای انگلیسی افتاد(همانجا). در روزگار استیلای بریتانیا بر هند، پانی‌پت در شمار شهرهای ایالت پنجاب بود، تا اینکه در 1326ش/1947م پس از تجزیۀ هند، در بخش شرقی یا هندی ایالت تقسیم شدۀ پنجاب قرار گرفت و سپس جزو ایالت‌ هاریانا شد(EI2, VIII/258).
برخی از مشایخ صوفیۀ هند از سدۀ 8ق در پانی‌پت اقامت داشتند و در سدۀ 10ق/16م نیز این شهر یکی از مراکز طریقت چشتیه در هند بود(تاراچند، 134؛ رضوی، II/274). از مشهورترین صوفیان این شهر می‌توان از شیخ شرف‌الدین پاتی‌پتی، مشهور به ابوعلی یا بوعلی قلندر(د724ق/1324م)نام برد. وی که تبار ایرانی داشت(رازی، 1/351-352؛ تیتوس، 44)، پس از سفرهای بسیار در پاتی‌پت رحل اقامت افکند(ابوالفضل، همان، 3/172؛ طباطبایی، 1/233؛ رضوی، I/305). مقرب‌خان از صاحب‌منصبان برجستۀ دورۀ جهانگیر و شاه‌جهان، ضمن مرمت آرامگاه بوعلی قلندر در پانی‌پت، مسجد و مقبره‌ای برای خود نیز در این شهر بنا نهاد(اشر، 228-230). امروزه آرامگاه بوعلی قلندر همچنان زیارتگاه مردمی است که از دور و نزدیک به پانی‌پت می‌روند(تینوس، طباطبایی، همانجاها). شیخ مودود لاری(د937ق/1531م) و شیخ امان(د958ق/1551م) از دیگر صوفیانی‌اند که در پانی‌پت به خاک سپرده شده‌اند(ابوالفضل، همان، 3/170، 175). جلال‌الدین محمد پانی‌پتی(ه‌ م)و ثناءالله پانی‌پتی(ه‌ م) از دیگر بزرگان صوفیۀ منسوب به این شهرند(رضوی، II/274).
از آثار تاریخی پانی‌پت افزون بر مقبرۀ بوعلی قلندر، می‌توان از مقبرۀ ابراهیم لودی، دروازۀ سالار جنگ، معابد جین در هولی محله و بقایای یکی قلعۀ تاریخی که بیرون از پانی‌پت قرار دارد، نام برد(«پانی‌پت4»). اما مشهورترین اثر تاریخی پانی‌پت «کابلی باغ» در دو کیلومتری آن است که بابر آن را به افتخار پیروزی خود بر ابراهیم لودی ساخت. نام این باغ برگرفته از نام کابلی بیگم همسر بابر است(اشر، 25-28؛ براون، 524).
امروزه پانی‌پت یکی از مراکز کشاورزی هند به شمار می‌رود. سه چهارم از اراضی ناحیۀ پانی‌پت زیرکشت قرار دارد که توسط کانالها و لوله‌کشی از چاهها آبیاری می‌شود. عمده‌ترین محصولات کشاورزی آن گندم و برنج است و پس از آن نیشکر و سبزیجات سهم عمده‌ای از تولیدات کشاورزی را به خود اختصاص داده است. محصولات کرخانه‌های وسایل الکتریکی، مواد شیمیایی و تولید شکر، گلیم‌بافی و منسوجات بیشترین سهم را در دادوستد صنعتی این ناحیه دارد. همچنین یکی از 7 پالایشگاه نفت هند در پانی‌پت واقع است(جانسن، 416-417؛ «بریتانیکا...5»، IV/154؛ «پالایشگاه...6»).
پانی‌پت از طریق جاده و شبکۀ راه‌آهن هند با دیگر نقاط ارتباط دارد و دهلی، امبالا و امریتسر را به یکدیگر متصل می‌کند. این شهر در 1379ش/2001م، حدود 983‘353 تن جمعیت داشته است(انکارتا) و مردم آن به زبانهای هندی و هارینوی7 گفت‌وگو می‌کنند(«پانی‌پت»).
مآخذ: ابوالفضل علامی، آیین اکبری، لکهنو، 1893م؛ همو، اکبرنامه، به کوشش عبدالرحیم، کلکته، 1879م؛ بدائونی، عبدالقادر، منتخب‌التواریخ، به کوشش احمدعلی صاحب، تهران، 1380ش؛ توزک جهانگیری، به کوشش محمدهاشم، تهران، 1359ش؛ خافی‌خان نظام‌الملکی، محمدهاشم، منتخب‌اللباب، به کوشش کبیرالدین احمد و غلام قادر، کلکته، 1868م؛ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، 1340ش؛ طباطبایی، غلامحسین، سیرالمتأخرین، لکهنو، چ سنگی؛ محمدکاظم، عالم‌آرای نادری، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، 1369ش؛ نیز:
Asher, C., The New Cambridge History of India, Cambridge, 1992; Babur, Zahiru’d-din Muhammad, Bābur-Nāma, tr. A. S. Beveridge, New Delhi, 1979; Bahadur, K. P., A History of Indian Civilisation, New Delhi, 1980; Britannica Atlas, Chicago, 1996; Brown, P., »Monuments of the Mughul Period«, The Cambridge History of India, New Delhi, 1987, vol. IV; Duff, C. M., The Chronology of India History, Delhi, 1972; EI2; Elliot, H. M., History of India, London, 1907; Encarta Reference Library, 2004; Haig, W., »The Later Tughluqs«, The Cambridge History of India, New Delhi, 1987, vol. III; The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, 1972; Johnson, B. L. C., Geographical Dictionary of India, Delhi, 2002; Majumdar. R. C., An Advanced History of india, London, 1958; Malik, Z., The Rrign of Muhammad Shah 1719-1748, Bombay, 1977; Mukherjee, B. N., »Coinage«, A Comprehensive History of India, New Delhi, 1982, vol. III(2); »Panipat«, www.travel.indiamart.com/haryana/panipat; »Panipat-Oil Refinery, India«, www.hydrocarbons-technology.com/Projects/panipat; Rizvi, A. B., A History of Sufism in india, New Delhi, 1982-1983; Sarkar, J., »An Original Account of Ahmad Shah Durrani’s Campaigns in India and the Battle of Panipat«, Islamic Culture, Heydarabad, 1933, vol. VII; Student’s Britannica India, New Delhi, 2000; Tara Chand, Influence of Islam on Indian Culture, Allahabad, 1976; Titus, M. T., Indian Islam, New Delhi, 1979; Wheeler, J. T., Encyclopedic History of India, New Delhi, 2001.
هدیٰ سیدحسین‌زاده




1. The Imperial… 2. Britannica… 3. Encarta… 4. »Panipat« 5. Student’s… 6. »Panipat-Oil…« 7. Haryanvi