پالِمْبانی، عبدالصمد(1116-1203ق/1704-1789م)، عالم و صوفی سوماترایی. از جزئیات زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست؛ تنها می‌دانیم که پدرش عبدالله نام داشت و او خود، چنان که از نسبتش پیداست، از شهر پالمبانگ، مرکز استان سوماترای جنوبی برخاسته بود.
او همچون بیشتر مسلمانان جویای علوم اسلامی در اندونزی، برای کسب این معارف در زمانی نامعلوم به عربستان مهاجرت کرد و ظاهراً بیشتر عمر خود را در آنجا گذراند. وی در مکه از محضر استادانی چون محمدبن‌عبدالکریم سمّان و احمدبن‌عبدالمعین دمنهوری بهره برد و به حلقۀ دانش‌آموختگان و استادان جاوه‌ای مقیم مکه پیوست. این جمع که با نوشتن کتابها و رساله‌های متعدد در زمینۀ علوم اسلامی و ترجمۀ آثار معتبر نویسندگان مسلمان به زبان مالایی، هدایت و پرورش اندیشه و هویت اسلامی مسلمانان سوماترایی را از وظایف خود می‌دانستند، هستۀ اصلی متفکران مسلمان مالایایی در آن زمان را تشکیل دادند(پالمبانی، 1/2؛ لافان، 21-24)، نسلهای پی‌درپی این عالمان که از سدۀ 11ق/17م در مکه و مدینه به تحصیل و تدریس اشتغال داشتند، با تأثیر از اندیشه‌های احیاگرایانه و ضد بدعت رایج در محیط خود، به مخالفت با طریقه‌های صوفیانۀ آمیخته با سنن و باورهای بومی، و نیز آراء عرفانی ابن‌عربی، به ویژه موضوع «وحدت وجود» پرداختند. پاره‌ای از این عالمان به تدریج با طریقۀ صوفیانۀ تازه پاگرفته‌ای به نام «سمانیه» ارتباط یافتند که توسط محمدبن عبدالکریم سمان شکل گرفته بود. از جملۀ اینان یکی محمدبن شهاب‌الدین بود که زندگی مؤسس این طریقه را به زبان مالایایی نوشت و به این ترتیب، به انتشار این طریقه در میان هم‌میهنانش سرعت بخشید؛ دیگری عبدالصمدپالمبانی، از شاگردان سمان بودکه از اصلی‌ترین رواج‌دهندگان این طریقه در اندونزی به‌شمار می‌رود(وُل، 64).
پالمبانی همچنین با ترجمۀ برخی از آثار ابوحامدمحمدغزالی به زبان مالایایی، انتشار تصوفِ شریعت محور و رشد جریان احیاگرانه و اصلاح‌طلبانۀ اسلامی را در سوماترا تقویت کرد. از جملۀ کارهای او، یکی ترجمۀ رسالۀ بدایةالهدایۀ غزالی در 1192ق/1778م، با عنوان هدایةالسالکین فی سلوک مسلک المتقین است که بارها، از جمله در 1294ق/1877م در قاهره به چاپ رسیده است(لافان، EI2; 24, 129)؛ دیگری ترجمۀ آزادی از بخشهای گوناگون کتاب احیاء علوم الدین غزالی است که در رمضان 1203/ژوئن1789 در طائف خاتمه یافته، و با عنوان سیرالسالکین الیٰ عبادة رب‌العالمین بارها به چاپ رسیده است. پالمبانی در سیرالسالکین با برگزیدن برخی بخشها، خلاصه کردن بعضی و گسترش بعضی دیگر کوشیده است تا پیوندی میان تصوف و دینداری اسلامی ایجاد کند و منبع مناسبی برای مطالعۀ تصوف در اختیار هم‌میهنان خود قرار دهد(نک‌: 4/267؛ لافان، 24؛ ول، همانجا؛ EI2).
وی همچنین در 1184ق/1770م، هنگامی که هنوز در مکه اقامت داشت، با نوشتن نامه‌هایی به منگکونگاران1، شاهزادۀ سلو2 وی را به جهاد برضد کفار و استعمارگران دعوت کرد و پس از آن با نوشتن رساله‌ای به نام نصیحةالمسلمین و تذکرةالمؤمنین فی فضائل‌الجهاد فی سبیل‌الله و کرامات المجاهدین فی سبیل‌الله، جامعۀ مسلمانان سوماترایی را به جهاد تشویق نمود. از آنجا که استعمارگران هلندی انتشار این اثر را در حوزۀ حاکمیت خود مخاطره‌آمیز می‌دیدند، آن را ممنوع اعلام کردند، اما نسخه‌هایی از آن به میان مسلمانان اندونزی راه یافت و بسیار مؤثر واقع شد و پس از چندی، در سدۀ 13ق/19م بخشهایی از این اثر به زبان آچه‌ای به شعر درآمد و در مجموعه‌ای با عنوان حکایت پرنگ سبیل(سبی) به چاپ رسید. این اشعار که در آنها پاداش جاودان برای مجاهدان شهید، و عذاب ابدی برای یاری رسانندگان به استعمارگران هلندی پیشگویی شده است. در نسخه‌های متعددی منتشر گردید و نقش مهمی در مبارزات ضداستعماری مسلمانان اندونزی در اواخر سدۀ 13 و اوایل سدۀ 14ق ایفا نمود(لافان، EI2; GAL, S, II/629; 27).
بجز رسالات یاد شده، پالمبانی همچنین خلاصه‌ای از سخنان احمد دمنهوری در جلسات درس سال 1177ق/1763م در مکه را در سال بعد در رساله‌ای با عنوان زهرةالمریدفی بیان کلمة التوحید گردآوری کرد. از وی رسالۀ دیگری نیز با عنوان عروةالوثقیٰ و سلسلۀ اولی الاتقا، که مجموعه‌ای از اوراد و اذکار است، و نیز اثری با عنوان راتب به صورت نسخۀ خطی برجای مانده است(ول، نیز GAL, S، همانجا؛ EI2).
از جملۀ شاگردان پالمبانی خطیب سمباس است که نقش برجسته‌ای در تربیت علمای جاوه‌ای، انتشار تصوف و مبارزات ضداستعماری سدۀ 13ق/19م داشته است(نک‌: مولیاتی3).
مآخذ: پالمبانی، عبدالصمد، سیرالسالکین، بیروت، دارالفکر؛ نیز:
EI2; GAL, S; Laffan, M. F., Islamic Nationhood and Colonial Indonesia, London, 2003; Mulyati, Sri, »History of Qadiriyya and Naqshbandiyya Order in Indonesia«, The Islamic Supreme Council of America, www.islamicsupremecouncil.org/spirituality/Qadiri/qad-naqsh-indo.htm;Voll, J.O., Islam, Continuity and Change in the Modern World, New York, 1994.
فاطمه لاجوردی
1. Mangkunegaran 2. Solo 3. Mulyati