پاکْدَشْت، شهرستان و شهری در استان تهران:
شهرستان پاکدشت: این شهرستان با 750کم 2 وسعت از شمال به شهرستان تهران، از غرب به
شهرستان ری، از جنوب به بخش مرکزی شهرستان ورامین، و از شرق به شهرستان گرمسار
محدود است(نک: نامۀ فرمانداری...؛ نقشه...).
پاکدشت تا 1366ش پلشت نامیده میشد که به پیشنهاد وزارت کشور و تصویب هیئت وزیران
در 18مرداد 1366 به پاکدشت تغییرنام داد(مجموعه...، 723). پلشت از نظر تقسیمات
کشوری تا 1350ش یکی از دهستانهای شهرستان ورامین به شمار میرفت و در 1351ش به یکی
از بخشهای آنجا بدل گشت(نامۀ فرمانداری). برخی برآناند که به علت وجود مرداب و
باتلاقهایی در این ناحیه و شیوع بیماری مالاریا این منطقه را پلشت گفتهاند(فرهنگ
جغرافیایی آبادیها...، 59). با توجه به رشد روزافزون جمعیت و گسترش آن، در خرداد
1376 طبق مصوبۀ هیئت وزیران، این بخش به شهرستان ارتقاء یافت(نامۀ فرمانداری).
شهرستان پاکدشت شامل دو بخش مرکزی و شریفآباد، دو شهر پاکدشت و شریفآباد و 6
دهستان است(نک: نشریه...، 16). تنها رودخانۀ مهم و پرآبی که از این شهرستان
میگذرد، جاجرود است که از کوههای کلون بستک سرچشمه میگیرد(افشین، 2/490-491).
قسمت جنوبی این شهرستان را دشتی فراگرفته است و در ناحیۀ شمالی آن کوههای
کمارتفاعی قرار دارد که جزو ارتفاعات جنوبی رشته کوههای البرز مرکزی بهشمار
میرود(فرهنگ جغرافیایی آبادیها...، 57). کوههای پارچین با 408‘1
متر(فرهنگجغرافیایی کوهها...، 4/403)، جولک با 701‘1متر(همان، 4/406) و دهنه با
190‘1 متر ارتفاع(همان، 4/410)، از جملۀ بلندیهای این شهرستان است. از نظر
آبوهوایی، شهرستان پاکدشت در منطقۀ گرم و نیمهخشک واقع است، ولی قسمتهای شمالی آن
با داشتن ارتفاعات نسبتاً مناسب، آبوهوای معتدلتری دارد(نامۀ فرمانداری؛ جعفری،
243).
اقتصاد شهرستان پاکدشت بر پایۀ کشاورزی، دامداری و صنعت استوار است. عمدهترین
محصولات کشاورزی آن گندم، جو، ترهبار و گلهای زینتی است. دامداری در این منطقه، هم
به صورت سنتی و هم به روش صنعتی رواج دارد(جمالپور، 54؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها،
58). وجود کارخانجات پارچین وابسته به سازمان صنایع دفاع، و دیگر کارگاههای تولیدی
و صنعتی مانند ملامینسازی، رنگسازی، آلومینیمسازی و کورههای آجرپزی در منطقه،
باعث جذب نیروی کار به شهرستان پاکدشت گردیده است(بدیعی، 3/418؛ فرهنگ جغرافیایی
آبادیها، همانجا). در این شهرستان معادنی از قبیل شن و ماسه، گچ و آهک وجود دارد که
توسط شرکت کل معادن ایران بهرهبرداری میشود(همانجا). بنابر سرشماری 1375ش شهرستان
پاکدشت 800‘164تن جمعیت داشته است(نامۀ فرمانداری).
شهرپاکدشت: این شهر که مرکز شهرستان پاکدشت است در °51 و´40طول شرقی و °35 و´28عرض
شمالی و در ارتفاع 020‘1متری از سطح دریا واقع است(پاپلی، 129؛ جعفری، نیز فرهنگ
جغرافیایی آبادیها، همانجاها). جمعیت شهر پاکدشت طبق سرشماری 1375ش بالغ بر 600‘48
تن بوده است(نامۀ فرمانداری).
پیشینۀ تاریخی: هرچند نام پلشت ظاهراً برای نخستینبار در منابع قاجاریه به چشم
میخورد، اما این شهرستان در منطقهای واقع شده است که با تکیه بر برخی منابع
تاریخی میتوان دیرینگی آن را دستکم به دوران اشکانیان رساند؛ زیرا نام فیلستان که
امروزه یکی از دهستانهای شهرستان پاکدشت بهشمار میرود، منطبق با نام بلیسان یا
فلیسان تاریخی است که در متون جغرافیایی و تاریخی از آن یاد شده است. این نام
برگرفته از نام بلاش اشکانی است که به صورت بلاشان و بلاسان نیز آمده، و پسوند «ان»
در آخر این نام نشانۀ نسبت است(نک: بوسنی، 62, 240؛ کریمان، 1/208، 272-274؛
قزوینی، 437؛ محدث، 437؛ قدیانی، 32-34).
با توجه به فاصلۀ دهستان فیلستان امروزی با ریبرین میتوان چنین استنباط کرد که
فیلستان یا همان بلیستان در گذشته ناحیۀ گستردهتری را شامل میشده است. اشاره به
نام بلیسان در منابع جغرافیایی دورۀ اسلامی نشان از پیوستگی تاریخی این ناحیه از
روزگار اشکانیان تا به امروز را دارد. فیلستان یا بلیسان محلهای در شمال غربی ری
باستان در حدود بقعۀ کنونی جوانمرد قصاب بوده است. این نام بر یکی از بازارهای
مشهور ری و یکی از دروازههای ریباستان که در شمال غربی آن واقع بود و رو به قزوین
داشته، اطلاق میشده است(نک: اصطخری، 207؛ ابنحوقل، 2/378).
پس از انتخاب تهران به پایتختی در دوران سلطنت آقامحمدخان قاجار در اوایل سدۀ 13ق،
اطلاعات و آگاهیهای بیشتری از نواحی پیرامونی این شهر در منابع تاریخی دیده میشود.
آنگونه که از این منابع برمیآید، اهمیت پلشت در دورۀ قاجاریه به سبب واقع شدن بر
سر راه تهران به مشهد بوده است. در دورۀ قاجاریه کاروانسرایی که معروف به
کاروانسرای خاتونآباد است، برای رفاه حال مسافران در این منطقه ساخته شد که بنای
آن تا به امروز باقی است(کیانی، 219). ناصرالدین شاه در سفر دوم خود به خراسان، به
هنگام عبور از این ناحیه از آنجا با نام پلشت پازوکیها یاد کرده است(ص275). ایل
پازوکی یکی از طوایف کردی بود که در زمان صفویه به ورامین انتقال یافت(فیلد، 112؛
امینی، 121)و در پلشت اسکان داده شد. طوایف کردی که در آن روزگار در ورامین ساکن
شدند، با یکدیگر اختلاف و درگیریهایی داشتند(همو، 114-115).
در دورۀ قاجاریه شاهان و رجال سیاسی، علاقۀ بسیاری به خرید املاک واراضی در ورامین
پیدا کردند؛ چنانکه بیشتر روستاهای این منطقه در آن دوره از املاک خالصه بهشمار
میرفت(همو، 62، 72؛ نک: ناظمالاسلام، 466). در روزگار ناصرالدینشاه، پلشت در
تملک آقامحمدحسین ارباب قرار داشت و مدتی نیز در تملک عزیزالسلطان بوده، و به همین
سبب، به املاک عزیزخانی نیز معروف بوده است(ناصرالدین شاه، 276؛ امینی، 72). در
دورۀ رضاشاه نیز بیشتر روستاهای ورامین، از جمله پلشت جزو اراضی خالصه شد(همو، 47).
او هنگام خروج از ایران این املاک و اراضی را به ولیعهد خود واگذارد و وی نیز پس از
شهریور 1320، این اراضی را به مالکان اولیهشان بازگرداند(همانجا).
مآخذ: ابنحوقل، محمد، صورةالارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1938م؛ اصطخری، ابراهیم،
مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1870م؛ افشین، یدالله، رودخانههای ایران،
تهران، 1373ش؛ امینی، محمد، تاریخ اجتماعی ورامین در دورۀ قاجاریه، تهران، 1368ش؛
بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1367ش؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ
آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367ش؛ جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی
ایران، تهران، 1379ش؛ جمالپور، بیتا، سیمای اقتصادی و اجتماعی شهرستان
پاکدشت(1375ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان تهران، 1376ش؛ فرهنگ جغرافیایی
آبادیهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1370ش، ج38؛ فرهنگ جغرافیایی
کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش؛ قدیانی، عباس، جغرافیای
تاریخی ری ـ رگا، تهران، 1379ش؛ قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، به کوشش جلالالدین
محدث ارموی، تهران، 1358ش؛ کریمان، حسین، ری باستان، تهران، 1354ش؛ کیانی، محمدیوسف
و دیگران، معماری ایران(فهرست بناهای دورۀ اسلامی)، تهران، 1368ش؛ مجموعۀ قوانین و
مقررات مربوط به وزارت کشور(از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان 1369ش)، وزارت
کشور، تهران، 1370ش؛ محدث ارموی، جلالالدین، تعلیقات بر نقض(نک: هم ، قزوینی
رازی)؛ ناصرالدینشاه قاجار، سفرنامۀ خراسان، تهران، 1361ش؛ ناظم الاسلام کرمانی،
محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، به کوشش علیاکبر سعیدی سیرجانی، تهران، 1357ش؛ نامۀ
فرمانداری شهرستان پاکدشت، استانداری تهران، وزارت کشور، 24خرداد 1382ش، شم
1093/7؛ نشریۀ اسامی عناصر و واحدهای تقسیماتی به همراه مراکز، معاونت سیاسی وزارت
کشور، تهران، 1380ش؛ نقشۀ تقسیماتی کشوری، گیتاشناسی، تهران، 1375ش، شم 294؛ نیز:
Field, H., Contributions to the Anthropology of Iran, Chicago, 1893; Justi, F.,
Iranisches Namenbuch, Hildesheim, 1963.
شیوا جعفری