بَیِّنه، نام نود و هشتمین سورۀ قرآن کریم،
دارای8(یا9) آیه، 94 کلمه و 399 حرف(خازن، 4/398؛ فیروزآبادی، 1/533؛ نیز نک:
رامیار، 590). نام مشهور سوره، صفتِ جایگزین موصوف (الآیة البیّنة) است که به صورت
«آیة بیّنة» و «آیات بیّنات» در قرآن کریم بارها آمده، و 3بار نیز به صورت «آیا
مبیّنات» ذکر شده که مفسر آن است. با این ترتیب، «بینه» نشانهای است ماورایی که
حامل پیامی عینی، قاطع و روشن و روشنگر بوده باشد(نک: راغب، 157؛ طوسی،
10/388-389). در نخستین آیۀ سوره، منظور از بینه، آیت کبرای خاتم پیامبران و
رهآورد رسالت آن حضرت، قرآن مجید، و در آیۀ سوم، حضرت موسیٰ(ع)، آورندۀ تورات و
حضرت عیسیٰ(ع)، آورند انجیل است(برای تفصیل بیشتر، نک: بقاعی، 22/187-188؛
طباطبایی، 20/336-338).
سورۀ بینه گذشته از این نام، از دیرباز با نامهای «لَمْیَکُن»،
«لَمْیَکُنِالَّذینَ کَفَروا»، «اهل الکتاب» و «مُنفَکّین» نیز نامیده شده
است(طبری، 30/169؛ بقاعی، 22/185؛ سخاوی، 1/185؛ سیوطی، الدر...، 8/585، 586،
الاتقان، 1/196؛ حویزی، 5/642). با اندک تأملی میتوان دریافت که وجه تسمیۀ سوره به
این اسامی همانند نامگذاری دیگر سورههای قرآنی، با سرآغاز آن است. این سوره را
«سورةالقَیّمة»، «سورةالبریّة»(طبرسی، 10/791؛ سخاوی، همانجا) و «سورة الاِنْفکاک»
(همانجا) نیز نامیدهاند. همچنین عنوانهای «سورة القیامة»(بقاعی، سیوطی، همانجاها؛
آلوسی، 30/200) و «سورةالبلد»(همانجا) را برای این سوره ذکر کردهاند که اولی
ظاهراً تصحیف «سورةالقیمة» است و دومی شگفت مینماید(برای قواعد نامگذاری
سورههای قرآنی، نک: اندرابی، باب14).
سورۀ بینه را گروهی از قرآن شناسان و مفسران، مکی دانستهاند(نک: ابوحیان، 8/498؛
سیوطی، همان، 1/54؛ آلوسی، همانجا)، چنان که فواصل و آهنگ آیات نخستین سورۀ گواهی
میدهد؛ هرچند، سیاق سوره و جایگاه آن در ترتیب نزول مشهور و یادکرد «اهل کتاب و
زکات» احتمال مدنی بودن آن را که گروهی دیگر بدان قائلاند، تأیید میکند(نک:
همانجا؛ دروزه، 9/254؛ قطب، 6/3947؛ طباطبایی، 20/336). منابع «اسباب النزول» برای
این سوره سبب خاصی ذکر نکردهاند(نک: واحدی، اسباب...، 304؛ سیوطی، لباب...، 233؛
طبرسی، نیز دروزه، همانجاها)، جز اینکه روایات بسیاری از نزول آیۀ هفتم آن(...
اُولٰئکَ هُمْ خَیْرُ البَرِیَّة) در شأن امام علی(ع) و شیعیان آن حضرت حکایت
دارند(طبری، 30/171؛ حسکانی، 2/356-366؛ سیوطی، الدر، 8/589؛ بحرانی، 4/490-492).
سورۀ بینه با توجه به ترتیب نزول مشهور یکصدمین سوره از قرآن کریم است(رامیار، 590)
که پس از سورۀ طلاق و پیش از سورۀ حشر نازل شده است(همو، 587، 588)؛ چنانکه در
نیمۀ دوم سورۀ طلاق از اِنزال «ذِکر» و اِرسال «رسول» برای تلاوت «آیات مُبینات»
سخن به میان آمده(طلاق/65/10-11)، و این همان مضامین آغازین سورۀ بینه است و نیمۀ
اول سورۀ حشر همانند سورۀ بینه بیشتر به بیان حال اهل کتاب پرداخته است(نک:
بینه/98/1، 4، 6؛ حشر/59/2، 3، 4، 11).
در ترتیب تلاوت نیز وجه تناسب سورۀ بینه با دو سورۀ پیش از انزال و پس از آن چنین
است که در سورۀ قدر(97/1) سخن از انزال همان صحیفههای مطهری است که در سورۀ
بینه(آیۀ 2) یاد شده، و چنان است که گویی علت آن انزال را بیان میکند(سیوطی،
تناسق...، 141؛ آلوسی، همانجا؛ مراغی، 30/211). همچنین در سورۀ بینه، «تلاوت روشنگ
و آگاهیبخش رسولخدا» مقدمهای برای دستهبندی مردمان به نیکان و بدان ووعده و
وعید خداوند نسبت به کیفر و پاداش آنان قرار داده شده است و در سورۀ زلزال نیز
رازگشایی و افشاگری زمین در هنگامۀ قیامت به موجب وحی الاهی(99/4-5)پیش درآمد تحقق
یافتن آن وعده و وعیدهای خداوند مبنی بر سزای نیک و بد اعمال مردمان(99/6-8)عنوان
شده است(نک: سیوطی، همان، 142؛ آلوسی، 30/208؛ مراغی، 30/217).
سورۀ بینه با توجه به ترتیب آخر به اول قرآن کریم(ناس تا بقره) که در مقام تعلیم و
اِقراء مورد استفاده قرار میگیرد(نک: ه د، بقره). نخستینبار قرآنآموزان را با
سورهای بیسابقه، نسبتاً طولانی و مشتمل بر چندین آیۀ بلند رویاروی میکند(برای
روایات ویژۀ اقراء این سوره، نک: ابنکثیر، 4/536)؛ با اندک تأمل و تدبر در آهنگ و
مضامین آیات، همین وضعیتِ متمایز، از نظر معنایی در مقایسه با سورههای پیشین نیز
جلب توجه میکند(نک: قطب، همانجا)، چنان که سورۀ بینه را میتوان چکیدۀ دو سورۀ
زهراوین(بقره و آلعمران) دانست؛ به ویژه سورۀ بقره که ساختار آن بسیار با این سوره
هماهنگی دارد(نک: ه د، بقره).
محور موضوعی سورۀ بینه، «حنیفیت» است(نک: قمی، 2/432؛ راغب، 260) که برپایۀ آن
تمامی انسانها به دو گروه اصلی «شَرّالبریة» و «خیرالبَریة» تقسیم
میشوند(بینه/98/6-7؛ نک: بغوی، 5/608-609؛ طبرسی، 10/794-795؛ قرطبی، 20/144-145؛
اسماعیل حقی، 10/488-490). در راستای این محور موضوعی سورۀ بینه را «سورۀ حُنَفاء»
(پاکدینان، استواردینان)نیز میتوان نامید.
گفتنی است که آیۀ اول سورۀ بینه را برخی از مفسران یکی از مشکلترین آیات قرآنی
شمردهاند(واحدی، الوسیط...، 4/539؛ طباطبایی، 20/337)؛ چنان که از دیرباز مفردات،
اعراب و معنای این آیه معرکۀ آراء مفسران بوده است(نک: طوسی، 10/388؛ فخرالدین،
32/38-42؛ قرطبی، 20/140-142؛ بقاعی، 22/187).
مآخذ: آلوسی، محمود، روحالمعانی، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛ ابنکثیر، تفسیر
القرآن العظیم، بیروت، 1400ق/1980م؛ ابوحیان غرناطی، محمد، البحر المحیط، ریاض،
مکتبةالنصر الحدیثه؛ اسماعیل حقی بروسوی، تفسیر روح البیان، بیروت، 1405ق/1985م؛
اندرابی، احمد، الایضاح، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ بحرانی، هاشم، البرهان،
بیروت، 1403ق/1983م؛ بغوی، حسین، معالم التنزیل، بیروت، دارالفکر؛ بقاعی، ابراهیم،
نظم الدرر، حیدرآباد دکن، 1404ق/1984م؛ حسکانی، عبیدالله، شواهد التنزیل، به کوشش
محمدباقر محمودی، بیروت، 1393ق/1973م؛ حویزی، عبدعلی، تفسیرنورالثقلین، به کوشش
هاشم رسولی محلاتی، قم، 1385ق؛ خازن، علی، لبابالتأویل، بیروت، 1399ق؛ دروزه،
محمدعزت، التفسیر الحدیث، قاهره، 1383/1963م؛ راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ
القرآن، به کوشش صفوان عدنان داوودی، بیروت، 1412ق؛ رامیار، محمود، تاریخ قرآن،
تهران، 1362ش؛ سخاوی، علی، جمال القراء و کمالالاقراء، به کوشش عبدالکریم زبیدی،
بیروت، 1413ق؛ سیوطی، الاتقان، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قم، 1363ش؛ همو،
تناسق الدرر، به کوشش عبدالله محمد درویش، بیروت، عالم الکتب؛ همو، الدرالمنثور،
بیروت، دارالفکر؛ همو، لبابالمنقول، بیروت، دارالکتب العلمیه، طباطبایی، محمدحسین،
المیزان، قم، 1394ق؛ طبرسی، فضل، مجمعالبیان، به کوشش هاشم رسولی محلاتی و
فضلالله یزدی طباطبایی، بیروت، 1408ق/1988م؛ طبری، تفسیر؛ طوسی، محمد، التبیان، به
کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛ فخرالدین رازی، مفاتیح
الغیب، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛ فیروزآبادی، محمد، بصائر ذوی التمییز، به
کوشش محمدعلی نجار، قاهره، 1383ق؛ قرآن کریم؛ قرطبی، محمد، الجامع لاحکام القرآن،
بیروت، 1967م؛ قطب، سید، فی ظلال القرآن، قاهره، 1402ق؛ قمی، علی، تفسیر، به کوشش
طیب موسوی جزایری، نجف، 1387ق؛ مراغی، احمد مصطفیٰ، تفسیر، بیروت، داراحیاء التراث
العربی؛ واحدی، علی، اسباب النزول، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ همو، الوسیط فی تفسیر
القرآن المجید، به کوشش عادل عبدالموجود، بیروت، 1415ق.
محمدعلی علوی