بِیْنَ الطُّلوعِیْن، فاصلۀ زمانی میان دمیدن صبح صادق و طلوع آفتاب. اطلاق بین الطلوعین به زمان میان صبح کاذب و صبح صادق(نک‍: لغت‌نامه...)، غیر مستند و سهو است.
نمی‌توان به دقت معین کرد که مفهوم بین‌الطلوعین در فرهنگ اسلامی از چه زمان پدید آمده است. در قرآن کریم، پیامبر اکرم(ص) و گاه مؤمنان، به تسبیح خدا در ساعتی پیش از طلوع و غروب خورشید خوانده‌شده‌اند(طٰه/20/130؛ روم/30/17؛ ق/50/39). در روایات هم از دعاهایی یاد شده است که پیامبر(ص) و امامان(ع) هر صبح و شام می‌خواندند(نسایی، 20-21؛ کلینی، 2/522 بب‍(. دعای ششم صحیفۀ سجادیه که همۀ مضمونهای مطرح گشته در آن متناسب با دعاهای صبحگاهی است، دعای صباح و مساء نامیده شده است(نک‍: مهروش، 111-112). بنابراین، نزد مسلمانان سده‌های نخست، صبح و عصر تفاوتی از لحاظ اهمیت و ارزش تسبیح خداوند نداشته‌اند. حتیٰ بیرونی نیز آن‌گاه که به رواج برخی آداب در میان ایرانیان، در فاسلۀ زمانی بین طلوع فجر تا طلوع خورشید اشاره کرده(ص 229)، از واژه‌های خاص برای این زمان یاد نکرده است. کاربرد اصطلاح بین‌الطلوعین برای اشاره به فاصلۀ زمانی یاد شده، تنها در دوره‌های متأخرتر از سدۀ 10ق/16م و در ضمن بحثهای فقهی رواج یافته است(نک‍: مقدس اردبیلی، 7/293).
به هر روی، واقع شدن نماز صبح، تعقیبات و تسبیح پس از آن در بین‌الطلوعین و نیز، تقارن این ساعت با آغاز روز و شروع کسب‌وکار، فرهنگ و آداب خاصی دربارۀ آن پدید آورده است(برای آشنایی با دعاها، آداب و باورهایی مربوط به این ساعت، نک‍: صحیفۀ سجادیه، دعای6؛ نسایی، 19؛ طوسی، مصباح...، 512؛ کفعمی، 94بب‍ ، 178-180؛ فهری، 229-233؛ مجلسی، 102/297؛ قمی، 31-38). در این میان، بین‌الطلوعین صبح روز جمعه از اهمیت بیشتری برخوردار است(نووی، 94). مردگان معذب، در این ساعت آزادند(مجلسی، 6/256). حتیٰ از جمله ساعتهای محتمل برای استجابت دعاها، همین موقع دانسته شده است(نووی، همانجا).
فقیهان شیعه در بحث از آداب بیع ـ به استناد احادیثی ـ کراهت معامله و تجارت را در زمان بین‌الطلوعین یادآور شده(نک‍: ابن‌بابویه، 3/122؛ طوسی، تهذیب...، 7/8؛ حرعاملی، 17/399)، و بین‌الطلوعین را زمان دعا وعبادت دانسته‌اند(نراقی، 14/25؛ جزایری، 227). وقوف در مشعر، در بین‌الطلوعین روز عیدقربان نیز از ارکان حج شمرده شده است(ابن‌بابویه، 2/545-546؛ نراقی، 12/249؛ مقدس اردبیلی، همانجا).
فتوا دادن در برخی مسائل فقهی، مستلزم تعیین زمان دقیق آغاز روز است(برای نمونه، نک‍: نراقی، 13/57؛ خویی، 6/144، 9/277-278). از این رو، در میان فقیهان متأخر شیعه، در اینکه بین‌الطلوعین را جزو روز باید شمرد یا شب، وحدت نظر نبوده است(برای نمونه، نک‍: نراقی، 8/257؛ نجفی، 7/231؛ حسینی مراغی، 1/197؛ خویی، 1/271بب‍(. گسترش بحثهای فقهی برای تعیین زمان دقیق آغاز روز، به نگارش کتابها و رسالاتی برای تعیین دقیق زمان بین‌الطلوعین انجامیده است(برای نمونه، نک‍: آقابزرگ، 12/46-47، 15/7، 25/135؛ موسوعة...، 1/404).
مآخذ: آقابزرگ، الذریعة؛ ابن‌بابویه، محمد، من لایحضره الفقیه، به کوشش حسن موسوی خرسان، قم، جامعۀ مدرسین؛ بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به کوشش زاخاو، لایپزیگ، 1923م؛ جزایری، عبدالله، التحفةالسنیة، نسخۀ خطی آستان قدس، شم‍ 2269؛ حرعاملی، محمد، رسائل الشیعة، بیروت، 1413ق؛ حسینی مراغی، عبدالفتاح، العناوی الفقهیة، قم، 1417ق؛ خویی، ابوالقاسم، التنقیح، تقریر علی تبریزی غروی، قم، 1410ق؛ صحیفۀ سجادیه؛ طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، 1390ق؛ همو، مصباح المتهجد، به کوشش علی‌اصغر مروارید، بیروت، 1411ق؛ فهری، محمد، الدعاءالمآثور و آدابه، به کوشش محمد رضوان دایه، بیروت، دارالفکر المعاصر، قرآن کریم؛ قمی، عباس، الباقات و الصالحات فی الادعیة و الصلوات المندوباب، همراه، مفاتیح الجنان، تهران، 1340ش؛ کفعمی، ابراهیم، المصباح، به کوشش حسین اعلمی، بیروت، 1414ق؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1365ق؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، دارالکتب‌الاسلامیه؛ مقدس اردبیلی، احمد، مجمع‌الفائدة والبرهان، به کوشش مجتبیٰ عراقی و دیگران، قم، 1409ق؛ موسوعة مؤلفی الامامیة، قم، 1420ق؛ مهروش، فرهنگ، هویت و انتساب صحیفۀ سجادیه، با تکیه بر شاخصه‌های متن، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه امام‌صادق(ع)، تهران، 1382ش؛ نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام، به کوشش عباس قوچانی، تهران، 1393ق؛ نراقی، احمد، مستندالشیعة، قم، 1417ق؛ نسایی، احمد، عمل الیوم و اللیلة، بیروت، 1406ق؛ نووی، یحییٰ، الاذکار، به کوشش محیی‌الدین شامی، بیروت، 1406ق/1986م.
فرهنگ مهروش