بینِشِ کِشْمیری، میرجعفربیک، متخلص به بینش،
از شاعران پارسیگوی هند در سدۀ 11ق/17م. در برخی منابع نام او را محمد(ملا، میرزا)
اسماعیل آوردهاند(احمد، 379؛ نیکو، 132؛ خلیل، 23).
مؤلف صحف ابراهیم او را اصلاً ایرانی و پرورشیافتۀ کشمیر دانسته است(همانجا).
بینش پس از تکمیل تحصیلات خود در کشمیر، در عصر اورنگ زیب به دهلی(شاهجهانآباد)
سفر کرد و در پایان عمر دوباره به کشمیر بازگشت و در همانجا(اواخر سدۀ
11ق)درگذشت(احمد، نیکو، همانجاها؛ گوپاموی، 109؛ احمدعلی، 379؛ آذر، 360؛ قس: صفا،
5(2)/1321، که مرگ او را در شاهجهانآباد دانسته است).
این شاعر ظاهراً با عنایتخانآشنا همعصر بود، زیرا غزلهای او را جواب گفته
است(آرزو، 62). وی اشعاری نیز در وصف محمدطاهر صفشکنخان، از سرداران عصر شاهجهان
و اورنگزیب سرود(صفا، همانجا).
اشعار بینش استوار و متین، و دارای مضامین و معانی دلچسب و نو با زبانی روان و ساده
است(آرزو، 63؛ علیحسنخان، 75؛ گوپاموی، همانجا). غزلیات او همانند اشعار بیشتر
شاعران آن روزگار، جواب غزلهای مشهور در زبان فارسی است. بیان اندیشههای اجتماعی،
اخلاقی و عرفانی به زبان ساده، از دیگر ویژگیهای شعر این شاعر است(صفا، 5(2)/1323).
دیوان بینش مشتمل بر قصاید و غزلیات و 6 مثنوی است که 5 مثنوی آن (خمسه) به تقلید
نظامی به نظم آمده است. این 5 مثنوی عبارتند از 1. بینشالابصار، بر وزن مخزنالاسرار،
به نام اورنگ زیب(اته، 177؛ صفا، 5(2)/1322)؛ 2. گنجروان، به تقلید از اسکندرنامه،
در مدح اورنگ زیب و امرای کشمیر(نیکو، همانجا؛ احمد، 380)؛ 3. گلدسته، در برابر
لیلی و مجنون و دربارۀ آفرینش جهان(نک: همانجا)؛ 4. شور خیال، داستان عشق دو
دلدادۀ بنارسی، به تقلید از خسرو وشیرین(اته، 97؛ صفا، همانجا)؛ 5. رشتۀ گوهر، به
تقلید از هفت گنبد، داستان عشق دو دلدادۀ اهل مازندران به نام امیر و گوهر(همانجا؛
منزوی، خطی، 4/2838). ششمین مثنوی شاعر به نام جواهرخانه، منظومهای است در مدح
اورنگزیب و وصف تبریز و بغداد(ایرانیکا، IV/264).
نسخههایی از کلیات دیوان بینش در دست است: یک نسخه در کتابخانۀ موزۀ بریتانیا(ریو،
II/695)، و نسخۀ دیگر در کتابخانۀ موزۀ سالار جنگ(اشرف، V/182-183) نگهداری میشود.
نسخهای از دیوان، شامل قصاید و غزلیات(منزوی، خطی مشترک، 9/2517) در کتابخانۀ
بانکیپور(بانکیپور، III/154)، و نسخهای دیگر از همان مجموعه در کتابخانۀ آکادمی
سلیمانف(کایومُف، II/207)؛ و سرانجام یک نسخۀ خطی دیگر در تاشکند محفوظ است(سمنُف،
II/283).
مآخذ: آذربیگدلی، لطفعلی، آتشکده، بمبئی، 1277ق، آرزو، علیخان، مجمعالنفایس، نسخۀ
عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ اته، هرمان، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمۀ صادق رضازاده
شفق، تهران، 1356ش؛ احمد، ظهورالدین، پاکستان میر فارسی ادب کی تاریخ(عهد جهانگیری
عهد اورنگ زیب نک)، لاهور، 1974م؛ احمدعلی هاشمی سندپلوی، مخزنالغرائب، به کوشش
محمدباقر، لاهور، 1968م؛ نیکو، گ. ل.، پارسی سرایان کشمیر، تهران، 1342ش؛ خلیل، علی
ابراهیم، صحف ابراهیم، به کوشش عابدرضا بیدار، پتنه، 1981م؛ صفا، ذبیحالله، تاریخ
ادبیات در ایران، تهران، 1364ش؛ علی حسنخان، صبح گلشن، کلکته، 1295ق؛ گوپاموی،
محمد قدرتالله، نتائجالافکار، به کوشش اردشیر بنشاهی، بمبئی، 1336ق؛ منزوی، خطی؛
همو، خطی مشترک؛ نیز:
Ashraf, M., Catalogue of Persian Manuscripts in the Salar Jung Museum and
Library, Hyderabad, 1969; Bankipore; Iranica; Kayumov, Katalog fonda instituta
rukopiseĮ, Tashkent, 1988; Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in
the British Museum, London, 1966; Semenov, A. A., Sobranie vostochnykh rukopiseĮ
akademii nauk UzbekskoĮ SSR, Tashkent, 1954.
صغریٰ دودانگه