بینالود، رشته کوهی به طول 125کم‍ در شمال خراسان، حدفاصل شهرستانهای مشهد و نیشابور که در امتداد رشته کوه البرز واقع، و از شمال غربی تا جنوب شرقی کشیده شده است. بلندترین قلۀ آن موسوم به بینالود با ارتفاع 6153 متر در محدودۀ شهرستان نیشابور، بخش تخت جلگۀ دهستان فیروزه قرار دارد(فرهنگ جغرافیایی کوهها...، 4/30). دیگر قله‌های مهم این رشته کوه شیرباد (ارتفاع: 2003متر) و زرگران (ارتفاع: 1003متر) است که در جنوب قلۀ بینالود قرار دارند(جعفری، 126).
رشته کوه بینالود رشته‌کوه البرز را به کوههای پارُپامیسوس در هندوکش متصل می‌کند(ایرانیکا، IV/261). این کوهها از نظر سنگها بسیار رنگارنگ، و از نظر زمین‌شناسی و چین‌خوردگی و کوه‌زایی، متنوع‌اند و در آن چینهای هشتی1 بسیاری وجود دارد. وضع طبقات در این کوهها، هرچه به سمت شمال می‌رود، ساده‌تر می‌شود و طبقات قدیم(ژورا) به تدریج جای خود را به طبقات جدیدتر می‌دهد، به طوری که طبقات لایه‌های مجاور قراقوم منحصراً از رسوبات دوران سوم است(پتروف، 26، 151). این رسوبات که تقریباً در همه‌جای این رشته‌کوه دیده‌می‌شود، از نوع اپی‌کنتینانتال پالئوزویک است(درویش‌زاده، 251).
سنگهای موجود در بینالود بیشتر از نوع شیستهای سیاه رنگ ژوراسیک است که به وسعت 250 کم‍ 2، در سرتاسر ارتفاعات بینالود تا ناحیۀ مشهد گسترش دارد. این نوع سنگها به دلیل داشتن شکافهای فراوان، جزو سنگهای نیمه نفوذپذیر، و منبع مناسبی برای ذخیرۀ آب زیرزمینی به شمار می‌روند(مبشری، 7/224). رشته‌کوه بینالود در معرض فعالیتهای زمین‌ساختی و در شمار مناطق زلزله‌خیز است.
در کوههای بینالود معادن مختلفی وجود دارد که از آن جمله است: معدن طلای قدیم نزدیک طرقبه، معادن مرمر نزدیک شاندیز، زغال‌سنگ در حدود فریزی، و مس و سرب در نزدیک ناحیه‌ای به نام بار؛ همچنین ذخایر اندکی از آلومنیم در ارتفاعات شمالی نیشابور به نام مهرآباد کشف شده است(مشهد...2، 422). مهم‌ترین و غنی‌ترین معدنی که در این رشته کوه وجود دارد، معدن فیروزه است که در حوالی روستای معدن از توابع دهستان بار شهرستان نیشابور استخراج می‌شود(فرهنگ جغرافیایی ایران، 9/401).
کوههای بینالود با وجود بارندگی اندک، دارای مراتع سرسبز به ویژه در ارتفاعات 8001 تا 7002 متری است و در فصل ییلاق، عشایر کوچنده، مانند توپکانلوها و رانلوها به این منطقه کوچ می‌کنند(کیهان، 1/43؛ بابلی، 33؛ توحدی، 171، 212، 233). کلیۀ آبریزهای شمالی این کوهستان به کشف رود و آبریزهای جنوبی آن به کال شور می‌ریزند(فرهنگ جغرافیایی کوهها، همانجا). مهم‌ترین رودها و ریزآبهای بینالود اینهاست: فاروب رمان، دیزآباد، چناران، گرینه، درود، بوران و بهارآب خروین، و شورآباد(ثقةالاسلامی، 67).
پیشینۀ تاریخی: کهن‌ترین متنی که از این کوه نام برده، یشتهاست. از این کوه در زامیادیشت با نام رِئُوَنْتَ(یشتها، 2/330) و در بندهش با نام ریوند یاد شده است(ص 71-72). ریوند در زبان اوستایی شکوهمند، تابان، دارا و بخشندۀ دارایی معنی می‌دهد(بهرامی، 3/1196) و در مواضعی از اوستا چون صفت برای اشخاص، ایزدان و اهوره‌مزدا به کار رفته است(پورداود، 2/330؛ اوشیدری، 293).
در بندهش آمده است که آتشکدۀ آذربرزین مهر برفراز بینالود قرار دارد(ص72). این آتشکده یکی از 3 آتشکدۀ مقدس دورۀ ساسانیان، و خاص طبقۀ کشاورزان بوده است(اشیدری، همانجا). ظاهراً به واسطۀ وجود این مکان مقدس که از دیگر جاها به زیارت آن می‌شتافتند، شهری نیز به نام ریوند نزدیک این کوه بنا شد که تا اواخر سدۀ 4ق هنوز پابرجا بوده است(مقدسی، 435). ریوند یکی از 4 طسوج(ناحیه) نیشابور به شمار می‌رفته است(ابن‌رسته، 171؛ مقدسی، 300؛ مارکوارت، 74). مقدسی ریوند را ناحیه‌ای آباد با باغها و کشتزارهای پرمحصول وصف کرده، و از معدن فیروزه و نیز از مسجد آن و نهر آبی که این شهر را به دو نیم می‌کرده، یاد کرده است(316-317، 326).
مآخذ: ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، به کوشش دخویه، لیدن، 1891م؛ اوشیدری، جهانگیر، دانشنامۀ مزدیسنا، تهران، 1371ش؛ بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، 1369ش؛ بهرامی، احسان، فرهنگ واژه‌های اوستایی، تهران، 1369ش؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، کوچ‌نشینی در شمال خراسان، مشهد، 1371ش؛ پتروف، م. پ.، مشخصات جغرافیای طبیعی ایران، ترجمۀ حسین گل گلاب، تهران، 1336ش؛ پورداود، ابراهیم، حاشیه بر یشتها(هم‍(؛ توحدی، کلیم‌الله، حرکت تاریخی کرد به خراسان در دفاع از استقلال ایران، مشهد، 1364ش؛ شم‍ 4-5؛ جعفری، عباس، کوهها و کوه‌نامۀ ایران، تهران، 1368ش؛ درویش‌زاده، علی، زمین‌شناسی ایران، تهران، 1370ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران(آبادیها)، استان نهم، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1329ش؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، تهران، 1379ش؛ کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1310ش؛ مبشری، فریدون و رحیم اتحاد، ارزیابی وضع موجود و امکانات توسعۀ منابع آب، تهران، 1351ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1909م؛ یشتها، ترجمۀ ابراهیم پورداود، به کوشش بهرام فره‌وشی، تهران، 1356ش؛ نیز:
Iranica; Markwart, J., Ērānahr, Berlin, 1901; Meshed and Northeastern Iran, ed. L. W. Adamec, Araz, 1981.
محسن سلیمان


a