بیلیتُن1، یا بلیتون، بلیتونگ، جزیره‌ای در اندونزی. این جزیره با حدود 8004 کم‍ 2 وسعت و 972192 تن جمعیت(1369ش/1990م) در غرب مجممع‌الجزایر اندونزی، میان جزائر بُرنئو و سوماترا در دریای جاوه واقع است و دارای آب و هوای استوایی است(بلیتونگ، انکارتا2 ؛ بلیتونگ، جغرافیا...3). مرکز این جزیره بندر تانجونگپاندان4 است که با حدود 80063 تن جمعیت(1383ش/2004م)، در کرانه‌های شمال غربی بیلیتن قراردارد(فرهنگ...5؛ بلیتونگ، انکارتا).
جزیرۀ بیلیتن یکی از دو جزیرۀ عمدۀ استان بانگکا ـ بلیتونگ اندونزی است(بانگکاـ بلیتونگ6). این جزیره در واقع ادامۀ بلندیهای مجمع‌الجزایر مالایاست(هاردجونو، 27؛ بلیتونگ، انکارتا‍(. بیلیتن دارای ذخایر غنی کائولین است و قلع آن از ارزشمندتری ذخایر طبیعی یافت‌شده در اندونزی است (هاردجونز، 107, 114؛ هال، 456). امروزه کارخانه‌ای برای ساخت ظروف چینی از کائولین موجود در این جزیره احداث شده است(هاردجونو، 233). بهره‌بردای از معادن قلع، با تأسیس شرکت قلع بیلیتن در 1268ق/1851م آغاز شد(هال، همانجا).
از پیشینۀ تاریخی این جزیره آگاهیهای روشنی در دست نیست، اما همین‌قدر می‌دانیم که تاریخ این جزیره با سلطان‌نشین پالِمبانگ پیوستگی دارد(نک‍: همو، 454) و اسلام در سدۀ 13ق/19م به آنجا راه یافته است(EI2). بیلیتن در سده‌های اخیر به سبب اهمیت سوق‌الجیشی و برخورداری از منابع سرشار طبیعی، مورد توجه اروپاییان قرار گرفت و کشف منابع غنی قلع در سدۀ 19م در آنجا براهمیت آن نزد اروپاییان افزود(ریکلفس، 220). در 1227ق/1812م جیلیسی، فرمانده نیروهای انگلیسی در منطقه، در پی دستگیری سلطان پالمبانگ، این جزیره را تسخیر، و سلطان را برکنار کرد و برادرش را به جای او نشاند. سپس به دنبال وقوع حوادثی در منطقه، هلندیها که منافع خود را از دست داده بودند، خواستار پرداخت غرامت نقدی از سوی سلطان جدید شدند. سلطان پالمبانگ به سبب عدم توانایی در پرداخت غرامت نقدی، به ناچار جزایر بیلیتن و بانگکا را در 1232ق/1817م با وجود مخالفتهای انگلیس به هلندیها واگذارد(هال، ریکلفس، همانجاها) و تا 1329ش/1950م که اندونزی به استقلال رسید، همچنان در دست هلندیها باقی بود(دائرةالمعارف...7، I/217).
مآخذ: ریکلفس، م. س.، تاریخ جدید اندونزی، ترجمۀ عبدالعظیم هاشمی نیک، تهران، 1370ش؛ نیز:
Bangka-Belitung, Wikipedia. Org/wiki/Bangka-Belitung; Belitung, Encarta Reference Library, 2004; Belitung, Indonesian Political Geography, The Columbia Electronic Encyclopedia, 2003; The Colubia Encyclopedia, New York, 1963; EI2; Hall, D. G. E. A History of South East Asia, London, 1964; Hardjono, J., Indonesia, Land People, Djakarta, 1971; The World Gazetteer, www.world-gazetteer.com.
پرویز امین