بیْله‌سَوار، شهرستان و شهری در استان اردبیل.
شهرستان بیله‌سوار:این شهرستان قسمت وسیعی از دشت مغان را تشکیل می‌دهد(قاسمی، 177) و از شمال و خاور به جمهوری آذربایجان، از جنوب خاوری و جنوب به حومۀ گرمی، و از باختر به پارس‌آباد محدود است(فرهنگ جغرافیایی آبادیها...، 4/12). مساحت آن 9451 کم‍ 2، و دارای 2بخش، 4دهستان و 353 آبادی است(آمارنامه...، 10). برطبق سرشماری 1375ش این شهرستان58459 نفر جمعیت داشته است که از این شمار 11619 نفر در مناطق شهری، و 46840 نفر در مناطق روستایی زندگی می‌کردند(سرشماری...، شانزده). بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که این شهرستان دارای بافت روستایی است.
شغل اصلی و اساس اقتصاد شهرستان بیله‌سوار مبتنی بر کشاورزی و دامداری است. کشاورزی بیله‌سوار به سبب داشتن خاک حاصل‌خیز، آب‌وهوای مناسب و وجود رودخانه از رونق فوق‌العاده برخوردار است. محصول عمدۀ آن گندم و جو است. بیله‌سوار در زمینۀ پرورش دام از قبیل گوسفند و بز نیز به سبب سابقۀ طولانی عشایر کوچندۀ منطقه ـ به ویژه شاهسونها ـ واجد اهمیت است(فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 4/13).
آب و هوای بیله‌سوار در تابستانها گرم و در سایر فصول به ویژه در زمستانها معتدل و مطبوع است و به علت نزدیکی به دریای خزر و ارتفاع کم در ردیف مناطق نیمه مرطوب است(قاسمی، 179). رودخانه‌های مهم بیله‌سوار بالهارود و آق‌بیگلر است(همانجا). این شهرستان جزو مناطق مهم قشلاقی ایل شاهسون به شمار می‌رود(شاهسوند، 42). بیله‌سوار در تیرماه 1370 به شهرستان تبدیل شد(فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 4/12).
وجه تسمیه: دربارۀ نام‌گذاری بیله‌سوار نظریات مختلفی است. بیله به معنای خشکی میان دو رودخانه است و بیله‌سوار مردمی را گویند که ساکن بیله هستند(خاماچی، 245؛ نیز نک‍: برهان...، ذیل بیله). بیله به صورت پیشوندگونه در نام برخی نقاط دیگر نیز دیده می‌شود، مانند بیله درق در حوالی اردبیل، بیله‌ده از توابع خلخال و بیله‌سوار از توابع ماکو و بیله‌وار از توابع خوی(نک‍: فرهنگ جغرافیایی ایران، 4/104-105). حمدالله مستوفی این نام را منتسب به امیری از آل‌بویه ـ ملقب به پیله‌سوار ـ می‌داند که بانی این شهر بوده است(ص90-91).
شهر بیله‌سوار: این شهر که مرکز شهرستان بیله‌سوار است(نشریه...،8)، در48 و21 طول شرقی و39 و23 عرض شمالی واقع شده است(مفخم، 1/83) و در 1375ش دارای 04013 نفر جمعیت بوده است(سرشماری، چهل).
پیشینۀ تاریخی: از بیله‌سوار در منابع تاریخی پیش از اسلام نامی برده نشده است، اما سکه‌های یافت شده در تپه‌های پیرامون آن قدمت آبادانی این ناحیه را به دوران اشکانیان و پیش از آن می‌رساند(فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 4/14). چنان‌که گفته شد، حمدالله مستوفی(همانجا) پیشینۀ بنای شهر را به دورۀ آل‌بویه می‌رساند. به علت ویژگیهای طبیعی بیله‌سوار، این منطقه مورد توجه اقوام چادرنشین مانند ترکان و مغولان بوده است. در دورۀ ایلخانیان بیله‌سوار از مراکز نظامی مغولان به شمار می‌رفته است(نک‍: رشیدالدین، 2/1135، جم‍ ؛ ابوالقاسم، 43). در 683ق/1284م احمد تکودار، ایلخان مغول با 80هزار سپاهی از بیله‌سوار مغان به مقابلۀ ارغون که داعیۀ ایلخانی داشت، شتافت(رشیدالدین، 2/1135-1136).
بیله‌سوار پس از دورۀ مغول توسعۀ چندانی نیافت و در منابع تاریخی دوره‌های بعد نامی از آن برده نشد، لیکن در اوایل سدۀ 13ق/19م در دورۀ جنگهای ایران و روس و تغییراتی که در مرزهای شمال‌غربی ایران با روسیه صورت پذیرفت، بیله‌سوار میان ایران و روسیه به دو پاره تقسیم شد و شهر بیله‌سوار در منطقۀ مرزی ایران و روسیه واقع گردید. شهرکی نیز به همین نام در خاک روسیه وجود داشت که در 1317ش/1938م به پوشکین تغییر نام داد(دائرةالمعارف...1، II/164)؛ اما پس از فروپاشی شوروی و تشکیل جمهوری آذربایجان این شهرک نام گذشتۀ خود را بازیافت(نک‍: اطلس...2، 84).
مآخذ: آمارنامۀ استان اردبیل(1377ش)، تهران، 1378ش؛ ابوالقاسم کاشانی، عبدالله، تاریخ اولجایتو، به کوشش مهین همبلی، تهران، 1348ش؛ برهان قاطع، محمدحسین بن‌خلف تبریزی، به کوشش محمدمعین، تهران، 1357ش؛ حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1331ق/1913م؛ خاماچی، بهروز، فرهنگ جغرافیایی آذربایجان شرقی، تهران، 1370ش؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع‌التواریخ، به کوشش محمدروشن و مصطفیٰ موسوی، تهران، 1373ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن(1375ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان بیله‌سوار، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ شاهسوند بغدادی، پریچهر، بررسی مسائل اقتصادی، اجتماعی، سیاسی ایل شاهسون، تهران، 1370ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1371ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران(آبادیها)، استان 3و4، آذربایجان، تهران، 1330ش؛ قاسمی، احد، جغرافیای شهرستان پارس‌آباد، بیله‌سوار و گرمی، تهران، 1377ش؛ مفخم پایان، لطف‌الله، فرهنگ آبادیهای ایران، تهران، 1339ش؛ نشریۀ دفتر تقسیمات کشوری، معاونت سیاسی اجتماعی وزارت کشور، تهران، 1379ش، شم‍ 2؛ نیز:
Azarbayjan sovet ensiklopedyasy, Baku, 1978; Britannica Atlas, Chicago, 1996.
محسن سلیمانی