بیره جِک، یا بیره جیک، شهری در جنوب شرقی آناتولی در ترکیه. این شهر از توابع استان اورفه و در ساحل رودخانۀ فرات قرار دارد و اطراف آن با کوههای نیم‌دایره‌ای شکل محصور است(دمشقی، 206؛ ابن‌اثیر، 11/475؛ «دائرةالمعارف دیانت1»، VI/107؛ ابوالفدا، 268-269).
نام شهر از واژۀ آرامی بیرنه(بیرصه) مشتق است که در زبان عربی البیره، و در زبان عامیانه بله‌جیک و در لهجۀ مردم حلب در سوریه باراجیک گفته می‌شود(ابن‌قلانسی، 113؛ یاقوت، 1/787؛ ابوالفدا، نیز«دائرةالمعارف دیانت»، همانجاها؛ IA, II/629; EI2). در ترکی عثمانی بَره جُک(بَرَجُک) تلفظ می‌شد(مطراقچی، گ‌44ب، نیز75ب). آنجا را بیرةالفرات(سامی، 2/1436)نیز می‌خوانند. بیره به معنی قلعه است و پس از تسلط ترکها بر آنجا پسوند «جک/جیک» که در زبان ترکی نشان تصغیر است، برآن افزوده شد و امروزه به صورت بیره‌جک تلفظ می‌شود.
ارتفاع شهر بیره‌جک از سطح دریا 450متر و مساحت آن 852کم‌ 2 است(میدان لاروس، II/392؛ «دائرةالمعارف دیانت، همانجا). قلعۀ بیره بر فراز کوهی در کنار فرات قرار دارد. رودفرات پس از عبور از گذرگاههای کوهستانی، در شهر مزبور وارد جلگۀ سوریه ـ بین‌النهرین می‌شود و از این ناحیه به بعد است که قابل کشتی‌رانی ـ در مقیاس محدود ـ است(IA، همانجا). عرض بستر رود فرات در بیره‌جک در فصول کم‌آب و پرآب از 120متر تا 2کم‌ تغییر می‌کند(«دائرةالمعارف ترک2»، VI/430). راه سوریۀ شمالی به بین‌النهرین از این ناحیه می‌گذرد و از این‌رو، بخش بیره‌جک در طول تاریخ از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است(«دائرةالمعارف دیابت»، همانجا)، چنان‌که هارون‌الرشید خلیفۀ عباسی به آبادی آنجا که بارانداز کالا برای بغداد به شمار می‌رفته است، همت گماشت(اولیا چلبی، 3/145). جمعیت بخش در سرشماری عمومی 1369ش/1990م، برابر 907‘58 نفر بوده است که 440‘28 نفر آنها در مرکز بخش، و بقیه در روستاها سکنا داشته‌اند(«آمار...3»، 35). در 1383ش/2004م برآورد جمعیت شهر بیره‌جک 700‘37 تن است(«فرهنگ...4»).
پیشینۀ تاریخی: از آنجا که نخستین نشانه‌های دوران کهن سنگی در آناتولی در این ناحیه مشاهده شده، چنین به‌نظر می‌رسد که از آن روزگاران مسکون بوده است(میدان لاروس، همانجا). در کتیبه‌های آشوری از تپۀ بورسیپ(بورسیپا) یا برسیپ نام برده شده که گمان می‌رود محل قدیم شهر بوده است(IA, II/630). این قسمت در هزارۀ 2ق‌م در تصرف دولت حتیان بود و در 840ق‌م در قلمرو آشور قرار گرفت؛ سپس دولت هخامنشی، سلوکیان، رومیان و بیزانسیها بر آنجا فرمان راندند(YA, X7388؛ «دائرةالمعارف دیانت»، همانجا). بیره‌جک هنگام تصرف ناحیۀ انطاکیه و حلب از سوی عیاض‌بن‌غَنْم در 15ق/636م، جزو قلمرو دولت اسلام شد(ابن‌اثیر، 2/495؛ ابن‌عبری، 173).
با قدرت گرفتن سلاجقۀ بزرگ، این ناحیه جزو قلمرو سلجوقیان شد و سپس تحت ادارۀ سلجوقیان آسیای صغیر درآمد(مختصر...، 195)و مدتی میان سلجوقیان و دولت روم شرقی دست به دست می‌شد(آق‌سرایی، 27). در جریان جنگهای صلیبی(سده‌های 5-7ق/11-13م)مدتی نیز به تصرف صلیبیون درآمد(ابن‌اثیر، 10/647؛ رانسیمان، I/210) و تحت فرمان کنت‌نشین اورفه قرار گرفت(«دائرةالمعارف دیانت»، VI/107). از 539ق/1144م، اتابک عمادالدین زندگی فرزند آق‌سُنقر و آن‌گاه امیر شهاب‌الدین الیاس از امیران خاندان ارتُق و سپس صاحب ماردین برآنجا فرمان راندند(ابن‌اثیر، 11/98، 353، 475-476).
اباقاخان مغول به هنگام لشکرکشی به مصر و شام از طریق نصیبین و حران و رهاء تا بیره آمد و در اینجا از فرات عبور کرد(اقبال، 1/207بب‌ ؛ قس: رانسیمان، III/305، که هلاکوخان آورده است). مغولان قلعۀ بیره را به محاصرۀ خود درآوردند، اما از لشکریان بیبرس شکست خوردند و بدین ترتیب قلعه آزاد شد(اقبال، 1/211-212). این ناحیه که در قلمرو دولت ممالیک بود، به هنگام لشکرکشی سلطان سلیم پادشاه عثمانی به مصر و شکست دولت ممالیک در محل مرج‌دابق در 922ق/1516م به تصرف دولت عثمانی درآمد(اولیا چلبی، همانجا؛ شاو، 1/156). سلطان سلیمان نیز در جریان لشکرکشی به ایران که به «سفر عراقین» معروف است، در بازگشت از بغداد از طریق حلب، زمستان را در آنجا قشلاق کرد(مطراقچی، گ44ب، نیز 75ب).
به سبب قابلیت و انتقال رودخانه‌ای بر روی فرات، ملزومات نظامی و غیرنظامی از این راه تا بغداد حمل می‌شد و همین مسئله دولت عثمانی را برآن داشت که کارگاه کشتی‌سازی در آنجا احداث کند(«دائرةالمعارف دیانت»، VI/108). جنگ دولت عثمانی با ابراهیم پاشای مصری در سدۀ 13ق/19م در نزیب در نزدیکی این شهر اتفاق افتاد(همانجا؛ نیز نک‌: ه‌ د، 2/478).
اولیاچلبی سیاح ترک از وجود مقامات دولتی نظیر امین گمرک، امین اسکله، شیخ‌الاسلام و نقیب‌الاشراف در آنجا نام برده است(3/146). بیره جک گذشته از موقعیت سوق‌الجیشی، از نظر اقتصادی نیز با اهمیت بوده است؛ همچنین قلعۀ آن که بر فراز صخره‌ای مشرف بر رود فرات ساخته شده، موقعیت ویژه‌ای به آن شهر داده بود. قلعه که هم‌اکنون ویرانه‌های آن باقی مانده، به صورت 6 ضلعی است که برج و باروهایش مشرف به یکدیگرند(همو، 3/145-146). به نوشتۀ شمس‌الدین سامی آرامگاه شیخ‌ سعدالدین جباوی و برخی مشاهیر دیگر در آنجاست و همچنین ویرانه‌های هیراپولیس در نزدیکی آنجا واقع است(2/1436). پلی بر رودخانۀ فرات در این محل که در 1322ش/1953م ساختمان آن پایان یافته است، 700متر طول و 10 متر عرض دارد و پیاده‌روهایی برای عابران پیاده در کنار آن ساخته شده است(میدان لاروس، همانجا). پس از جنگ جهانی اول و فروپاشی دولت عثمانی، بیره جک نخست توسط انگلیسیها و آن‌گاه فرانسویها اشغال، و سرانجام در 1920م از تصرف نیروهای اشغالگر خارج شد(«دائرةالمعارف دیانت»، VI/108-109).
مأخذ: آق‌سرایی، محمود، مسامرة‌الاخبار و مسایرةالاخیار، به کوشش عثمان، توران، آنکارا، 1943م؛ ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌عبری، غریغوریوس، تاریخ مختصر الدول، به کوشش انطون صالحانی، بیروت، 1403ق/1983م؛ ابن قلانسی، حمزه، ذیل تاریخ دمشق، به کوشش آمدرز، بیروت، 1908م؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840م؛ اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مفصل ایران، از استیلای مغول تا اعلان مشروطیت، تهران، 1356ش؛ اولیا چلبی، سیاحت‌نامه، استانبول، 1314ق؛ دمشقی، محمد، نخبةالدهر، به کوشش مرن، لایپزیگ، 1923م؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس‌الاعلام، استانبول، 1306ق؛ شاو. ا. ک. شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، 1370ش؛ مختصر سلجوق‌نامۀ ابن‌بی‌بی، به کوشش هوتسما، لیدن، 1902م؛ مطراقچی، مصطفیٰ نصوح، بیان منازل سفر عراقین سلطان سلیمان خان، چ‌تصویری، به کوشش حسین یوردآیدین، آنکارا، 1978م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:
Census of Population 1990, State Institute of Statistics, Ankara, 1991; EI2; IA; Meydan Larousse, Istanbul, 1987; Runciman, S., A History of the Crusades, London, 1954; Türk anisklopedisi, Istanbul, 1968; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1992; The World Gazetteer, www.world-gazetter.com/fr/fr_tr.htm; YA.
علی‌اکبر دیانت