بَیْذَق، ابوبکر بن علی صنهاجی(د‌ح نیمۀ سدۀ 6ق/12م)، از مریدان ابن‌تومرت(ه‌ م) و مؤلف اثری با عنوان اخبارالمهدی بن تومرت.
بیذق معرب پیاده(جوالیقی، 210-211) به معنای سرباز یا پیاده، از مُهره‌های شطرنج است و ظاهراً در مغرب با توجه به همین معنا، بر مردان کوتاه قد اطلاق می‌شده است(حاجیات، 7؛ نیز نک‌: بیذق، 44). جای بسی شگفتی است که در هیچ‌یک از آثار موجود دربارۀ تاریخ و رجال مغرب در این دوران، اشاره‌ای به بیذق دیده نمی‌شود و آگاهیهای مختصر ما مختصر به کتاب اوست. برخی از محققان با استناد به قرائنی، تولد او را حدود سال 490ق/1097م تخمین زده‌اند(حاجیات، 9).
بیذق، چنان‌که خود اشاره کرده است، در تونس ـ که گویا محل زندگی او بود ـ با ابن‌تومرت آشنا شد، آن‌گاه همراه برخی از کسانی که در حکومت موحدون شهرتی کسب کردند، مانند ابویعقوب عبدالمؤمن‌ابن‌علی در مجالس درس ابن‌تومرت در فاس شرکت جست و سپس در زمرۀ مریدان وی درآمد(ص43-44). وی همچنین در سفرهایی که ابن‌تومرث به قسنطینه، بجایه، تلمسان و مغرب اقصیٰ داشت، از همراهان او بود(حاجیات، 9-10). با این همه، ظاهراً در دستگاه حکومت موحدون هرگز به مقام و منصب والایی دست نیافت، بلکه همچون یک وقایع‌نگار در بیشتر جنگهای موحدون در دورۀ ابن‌تومرت و جانشین او، ابویعقوب شرکت می‌کرد و حوادث تاریخی را ثبت می‌نمود، از تاریخ دقیق درگذشت او نیز اطلاعی در دست نیست، ولی با توجه به برخی شواهد می‌توان آن را حدود سال 555ق/1160م تخمین زد(همو، 10-11).
شهرت بیذق در پرتو کتابِ او موسوم به اخبارالمهدی بن تومرت است. این اثر از مهم‌ترین منابع تاریخی آن دوره به‌شمار می‌رود و آغاز و چگونگی شکل‌گیری حرکت ابن‌تومرت و تشکیل حکومت موحدون و جنگهای آنان را به تفصیل بیان می‌کند(عنان، 1/18).
بخش نخست این کتاب، دربارۀ اخبار مربوط به آغاز فعالیتهای ابن‌تومرت با قصد امر به معروف و نهی از منکر، و سپس فراخوانی به تأسیس حکومتی جدید است. وی جزئیات سفر طولانی ابن‌تومرت را به دقت شرح داده است، حتیٰ از مکانهایی که در مسیر او بوده‌اند و شاگردان و مریدانی که در هر شهر برای فراگیری و یا مناظره نزد او می‌آمدند، نام برده است(نک‌: ص29، 30، 39، 40، جم‌(.
بخش دوم کتاب به موضوع بیعت مردم با عبدالمؤمن، جانشین ابن‌تومرت و اقدامات او در جهت پیشبرد اهداف موحدون و نیز سرنگون ساختن حکومت مرابطون می‌پردازد(ص69بب‌(. مؤلف در همین بخش، دربارۀ شورشهایی که پس از فتح شهر مراکش در بیشتر نواحی مغرب به وقوع می‌پیوست و نیز حوادث مهم، از جمله طرحی که هدف از آن نابود ساختن مخالفان بود، سخن می‌گوید(ص101-105).
در بخش سوم کتاب از اشخاص و اقوامی که در مغرب و اندلس برضد موحدون شوریدند(مثلاً نک‌: ص127-128) و نیز از قلعه‌ها و استحکاماتی که مرابطون برای دفاع از خود در برابر موحدون ساخته بودند، یاد شده است(ص129، 134-138؛ نیز نک‌: حاجیات، 15-16). بی‌گمان، حضور مؤلف در حوادثی که شرح می‌دهد، براهمیت کتاب بسی می‌افزاید؛ به علاوه، این کتاب به سبب ذکر نام بسیاری از اشخاص، مکانها و قبایلی که در منابع دیگر یاد نشده‌اند، از حیث جغرافیایی و جامعه‌شناسی آن دوره بسیار ارزشمند است(همو، 20-21). البته نباید فراموش کرد که مؤلف، خود به ابن‌تومرت اعتقادی راسخ داشته، و کوشیده است در جای جای کتاب، اعمالِ وی را توجیه کند(همو، 18؛ نیز: نک‌: لوی پرووانسال، 273).
کتاب بیذق نخستین‌بار توسط لوی پرووانسال براساس نسخه‌ای که منحصر به فرد بوده، و از آغاز آن چندین برگ افتاده است، با عنوان اخبارالمهدی ابن‌تومرت و ابتداءدولة الموحدین در 1928م در پاریس منتشر شد. چاپ جدید این کتاب، با مقدمه و تصحیح عبدالحمید حاجیات، برمبنای همان نسخه صورت پذیرفته است.
مآخذ: بیذق، ابوبکر، اخبارالمهدی بن‌تومرت، به کوشش عبدالحمید حاجیات، الجزایر، 1986م؛ جوالیقی، موهوب، المعرب، به کوشش ف‌. عبدالرحیم، بیروت، 1410ق/1990م؛ حاجیات، عبدالحمید، مقدمه بر اخبار المهدی...(نک‌: هم‌ ، بیذق)؛ عنان، محمدعبدالله، عصرالمرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، قاهره، 1384ق/1964م؛ لوی پرووانسال، ا.، الاسلام فی المغرب و الاندلس، ترجمۀ محمود عبدالغزیز سالم و محمد صلاح‌الدین حلمی، قاهره، 1917م.
رضا ناظمیان