بِیتُ‌الْمَعْمور، ترکیبی قرآنی به معنای «سرای آباد» که در دیدگاه بیشتر مفسران، قابلیت همسنگی با بیت‌الحرام را داراست. این ترکیب تنها یک‌بار در قرآن کریم آمده است(نک‌: طور/52/4) و خداوند متعال برای بیان این مطلب که بی‌گمان عذاب الاهی (بر کافران) رخ خواهد نمود و هیچ‌کس را دفع آن مقدور نخواهد بود(نک‌: طور/7-8)، بدان سوگند یاد کرده است. گذار شتابان از این ترکیب در قرآن کریم، بدون هیچ توضیح و بیانی، طبعاً همچون بسیاری از موضوعات قرآنی، توجه بسیاری از مفسران را به خود جلب کرده است. پرداختن به تفسیر و نیز بیان توضیحاتی دربارۀ بیت‌المعمور، از همان زمان پیامبر(ص)، و از زبان آن حضرت آغاز شد و توسط صحابه و تابعان ادامه یافت. افزون برمنزلت این «سرا»، از آن رو که مقام سوگند الاهی در قرآن را یافته است، در روایات نیز بسیار بدان پرداخته شده، و توسط مفسران مورد بررسی قرار گرفته است. در برابر غالب روایات، تنها حسن بصری بیت‌المعمور را همان بیت‌الحرام دانسته است(2/305)، اما بیشتر روایات بیان‌کنندۀ آن‌اند که این خانه در آسمان جای دارد؛ چنان‌که در حدیثی از مالک بن صعصعه از رسول گرامی(ص) آمده است که آن حضرت در معراج، هنگامی که به همراه جبرئیل از آسمان هفتم گذشتند، به بیت‌المعمور رسیدند، جایی که هر روز 70 هزار فرشته در آن به نماز می‌ایستند، فرشتگانی که دیگر هرگز به آنجا باز نمی‌گردند. در ادامۀ حدیث آمده است که پیامبر(ص) پس از آن به سدرة المنتهیٰ رسیدند(بخاری، 1174؛ نیز نک‌: مسلم، 1/146؛ طبری، 27/10، 11).
در دسته‌ای از روایات معراج، بر این موضوع تکیه شده است که پیامبر(ص) و در پس ایشان، دیگر انبیا و رسولان، و نیز فرشتگان در بیت‌المعمور با اذان جبرئیل به نماز ایستادند(شیخ طوسی، تهذیب...، 2/60؛ مجلسی، 36/155). قابل توجه آن است که در روایتی که مجلسی در این باره نقل می‌کند، این خانه در آسمان چهارم، و ساخته شده از یاقوت سرخ است(همانجا).
در روایات گوناگون، جایگاه بیت‌المعمور در طبقات مختلف آسمان دانسته شده است. آسمان هفتم، ششم، چهارم و آسمان فرودین(السماء الدنیا) (نک‌: طبری، همانجاها؛ ابن‌بابویه، 2/109-110؛ زمخشری، 4/33؛ روزبهان، 360؛ میبدی، 9/333)؛ و در روایتی بیت‌المعمور متصل به عرش است(ازرقی، 6)؛ حتیٰ در برخی روایات برای فراهم آوردن اشتراکی در بیان مطلب، به وجود «بیتی معمور» در هر کدام از طبقات آسمان و زمین اشاره شده است(نک‌: ابن عطیه، 5/186).
اما واقعیت این است که وجه اشتراک غالب روایات، در اصل، بیان همسنگی و تقابل بیت‌المعمور و خانۀ کعبه است. چنین آمده است که همان‌گونه که برای آدمیان در زمین خانه‌ای برای پرستش پروردگار وجود دارد و آن بیت‌الحرام است، در آسمان نیز برای فرشتگان، خانه‌ای بنا شده است که در آن به پرستش الاهی بپردازند، خانه‌ای با همان حرمتی که کعبه در زمین دارد. در این باره روایات دیگری نیز آمده است: بیت‌المعمور مسجدی است که در بالای خانۀ کعبه در آسمان قرار گرفته است؛ برای آدم(ع) از بهشت به زمین فرو فرستاده، و در ایام توفان، به آسمان برده شده است و نام آن ضِراح است؛ و موضوعاتی از این دست (طبری، همانجاها؛ ابن‌درید، 2/137؛ ابن بابویه، 2/106، 110؛ شیخ طوسی، التبیان، 9/402، تهذیب، 6/110؛ میبدی، همانجاها؛ برای بررسی قابل توجه ابن‌جوزی، نک‌: 8/46-47).
دسته‌ای دیگر از روایات در تفسیر آیۀ یاد شده، با اشاره به نزول یکبارۀ قرآن کریم، گویند که بیت‌المعمور همان جایگاه ستارگان در آسمان فرودین است که قرآن کریم در شب قدر از ماه رمضان به آنجا فرود آمد و سپس به تدریج بر پیامبر اکرم(ص) نازل شد(نک‌: طبری، 2/85؛ کلینی، 2/629). با نگاهی به موضوع 70هزار فرشتۀ زائر در هر روز از این خانه، در روایتی غریب چنین آمده است که در آسمان چهارم نهری است به نام حیران(= حیوان) که جبرئیل هر روز در آن وارد می‌شود و با خروج وی از آن 70 هزار قطره از آب آن نهر از او می‌چکد و هریک به فرشته‌ای تبدیل می‌شود(طبرسی، 9/303؛ ابن کثیر، 6/428؛ مجلسی، 55/55، 60). شگفت آنکه در برخی از روایات، این فرشتگان زائر در شمار قبیله‌ای از ایلسیان، به نام جن دانسته شده‌اند(طبری، 27/11؛ سیوطی، 7/628). گفتنی است برخی از عارفان و متصوفان با دیدگاهی ویژه به موضوع بیت‌المعمور نگریسته، و مفاهیمی عرفانی از آن برگرفته‌اند(نک‌: ابن عربی، 2/547-548؛ روزبهان، 342؛ قشیری، 3/472؛ نیز نک‌: ه‌ د، کعبه).
مآخذ: ابن‌بابویه، محمد، علل‌الشرایع، بیروت، 1408ق/1988م؛ ابن جوزی، عبدالرحمان، زادالمسیر، بیروت، 1404ق؛ ابن درید، محمد، جمهرة‌اللغة، حیدرآباد دکن، 1345ق؛ ابن عربی، محیی‌الدین، تفسیر، به کوشش مصطفیٰ غالب، بیروت، 1978م؛ ابن عطیه، عبدالحق، المحرر الوچیز، به کوشش عبدالسلام عبدالشافی محمد، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ ابن کثیر، تفسیر، بیروت، 1389ق/1970م؛ ازرقی، محمد، اخبارمکة، به کوشش ووستنفلد، لایپزیگ، 1858م؛ بخاری، محمد، صحیح، به کوشش مصطفیٰ دیب بغا، دمشق/بیروت، 1407ق/1987م؛ حسن بصری، تفسیر، به کوشش محمد عبدالرحیم، بیروت، دارالحدیث؛ روزبهان بقلی، شرح شطحیات، به کوشش هانری کربن، تهران، 1360ش/1981م؛ زمخشری، محمود، الکشاف، قاهره، 1966م؛ سیوطی، الدر المنثور، بیروت، 1403ق/1983م؛ شیخ طوسی، محمد، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیرعاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ همو، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، 1364ش؛ طبرسی، فضل، مجمع‌البیان، قاهره، 1396ق/1976م؛ طبری، تفسیر؛ قرآن کریم؛ قشیری، عبدالکریم، لطائف‌الاشارات، به کوشش ابراهیم بسیونی، قاهره، 1983م؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، بیروت، 1388ق؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403ق؛ مسلم بن حجاج، صحیح، به کوشش محمد فؤادعبدالباقی، قاهره، 1374ق/1955م؛ میبدی، احمد، کشف‌الاسرار، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، 1361ش.
فرامرزحاج‌منوچهری