بَیانی، مصطفیٰ جارالله‌زاده (د1006ق/1597م)، شاعر و تذکره‌نویس ترک در دوران عثمانی. وی در روسجُق (از شهرهای بلغارستان) زاده شد. پدرش جارالله نام داشت و به همین سبب، به جارالله‌زاده شهرت یافت(لوند، I/286؛ قنالی‌زاده، 1/229؛ عطایی، 466). او تحصیلات خود را در زادگاهش آغاز کرد و سپس برای ادامۀ آن به استانبول رفت(«دائرةالمعارف دیانت1»، II/32). آنجا نزد محمد چلبی فرزند شیخ‌الاسلام ابوالمسعود دانش آموخت و سپس به خدمت ابوالمسعود درآمد و مورد عنایت وی قرار گرفت(عطایی، همانجا؛ قنالی‌زاده، 1/230؛ سامی، 2/1423).
بیانی قواعد خوش‌نویسی را از شکرالله خلیفه فرا گرفت و از وی اجازۀ تعلیق یافت و کتاب تفسیر ابوالسعود را تحریر کرد(مستقیم‌زاده، 546؛ قنالی‌زاده، عطایی، همانجاها). وی پس از تکمیل تحصیلات به عنوان مدرس مدرسۀ «کِستِل» تعیین گردید. چندی نیز قاضی خاوران شد(عطایی، لوند، همانجاها)؛ سپس به حج رفت و در بازگشت به طریقت خلوتیه پیوست و مرید شیخ اکمل شد(بروسه‌لی، 2/98؛ قنالی‌زاده، عطایی، همانجاها). پس از وفات شیخ، در 985ق/1577م بنا به وصیت وی جانشین او گردید(ثریا، 4/379؛ مستقیم‌زاده، عطایی، همانجاها)؛ بیانی حدود 20 سال شیخ خانقاه صوفیان خلوتیه بود و سرانجام در استانبول وفات یافت و در همان زاویه مدفون شد(مستقیم‌زاده، 547؛ «دائرةالمعارف دیانت»، نیز ثریا، همانجاها).
بیانی در نظم و نثر، به ویژه در نظم عربی مهارت داشت. او یکی از قصاید عربی ابوالسعود را تخمیس کرد(لوند، I/287؛ ثریا، عطایی، همانجاها). بیانی به ترکی نیز شعر می‌سرود(لوند، همانجا)، اما دیوان مدونی ندارد و تنها در بعضی از مجموعه‌ها قطعاتی از اشعار وی را می‌توان یافت(«دائرةالمعارف زبان...2»، I/412).
مهم‌ترین اثر بیانی تذکرةالشعرای اوست. این اثر به گفتۀ خودش در واقع تلخیص تذکرةالشعرای حسن چلبی قنالی‌زاده است(لوند، همانجا). وی همچنین احوال برخی از شاعرانی را که بعد از تألیف تذکرۀ قنالی‌زاده(994ق/1586م) به شهرت رسیده بودند، به تذکرۀ خود افزوده است(بروسه‌لی، همانجا؛ «کاتالوگها...3»، شم‌ 386).
تذکرۀ بیانی از دو بخش تشکیل یافته است: در بخش اول 5 پادشاه و 3 شاه‌زادۀ شاعر، و در بخش دوم به ترتیب حروف الفبا 240 شاعر سده‌های 9-10ق/15-16م جای گرفته‌اند(لوند، I/287-290؛ «کاتالوگها»، همانجا). بیانی تألیف این تذکره‌ را در 1000ق/1592م به پایان رسانده است. دست‌نویسهای تذکرۀ بیانی در کتابخانۀ دانشگاه استانبول، بخش خالص افندی(فلایشر، 336)، کتابخانۀ ملت و کتابخانۀ ولی‌الدین افندی نگهداری می‌شود(«دائرةالمعارف دیانت»، همانجا).
مآخذ: بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، 1333ق/1915م؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی(تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1308ق؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306ق/1889م؛ عطایی، عطاءالله، حدائق‌الحقائق فی تکملةالشقائق، به کوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، 1989م؛ قنالی‌زاده، حسن، تذکرةالشعرا، به کوشش ابراهیم قتلوق، آنکارا، 1989م؛ مستقیم‌زاده، سلیمان سعدالدین، تحفۀ خطاطین، استانبول، 1928م؛ نیز:
Fleischer, C. H., Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire, New Jersey, 1986; İstanbul kütüpaneleri tarih-coğrafya yazmaları katalogları, Istanbul, 1943; Levend, A. S., Türk edebiyatı tarihi, Ankara, 1984; Türk dili ve edebiyatı ansiklopedisi, Istanbul, 1977; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1992.
جلال خسروشاهی














1. Türkiye… 2. Türk… 3. İstanbul…