بَهَروچ، یا بروچ1، شهری باستانی و مرکز شهرستانی به همین نام در ایالت گجرات هند. شهرستان بهروچ متشکل از 11 تالوک(بخش)با 759‘7کم‌ 2 مساحت و 000‘470‘1تن جمعیت(1369ش/1990م)در جنوب شرقی ایالت گجرات در کنار خلیج کامبای در دریای عرب واقع است(بریتانیکا، II/286-287؛ «اطلس هند2»، 44 ,154). زمینهای این شهرستان جلگه‌ای پست و هموار است که با رودخانۀ پرآب نارمادا آبیاری می‌شود(«اطلس جهان3»، 139؛ «بهروچ4»). آب و هوای این ناحیه گرم و مرطوب است. میانگین بارش سالانۀ آن در فصول پرباران به 664‘1میلی‌متر و در فصول خشک به 426 میلی‌متر می‌رسد(«اطلس هند»، 152). شرایط مناسب آب و هوایی این ناحیه را به یکی از نقاط کشاورزی هند بدل ساخته است و مهم‌ترین محصولات آن گندم، برنج، بادام زمینی و کتان است(همان، 157, 158, 160, 162).
صنایع نساجی، چرم‌سازی، پلاستیک، غذایی، دارویی، شیمیایی، فلزی، کاغذسازی و دخانیات از عمده صنایع بهروچ به شمار می‌رود(همان، 169, 171, 174,175). افزون بربخش کشاورزی و صنعت، بخش معدن نیز از دیگر منابع اقتصادی بهروچ است. معادن سیلیکا، آهک و سنگ عقیق از جمله معادنی است که در این ناحیه بهره‌برداری می‌شود(همان، 164, 166, 167).
بندرکهن بهروچ در جایی که رود نارمادا به خلیج‌کامبای می‌ریزد، در °21و´42 عرض شمالی و°72و´58 طول شرقی واقع است(«اطلس بریتانیکا5»، فهرست، 19؛ «اطلس جهان»، همانجا).
جمعیت این شعر در 1383ش/2004م 200‘157 تن برآورد شده است(«فرهنگ جهانی6»).
پیشینۀ تاریخی: قدمت بند بهروچ به 000‘2سال می‌رسد. نام این شهر در مهابهاراتا آمده است و در زبان سنسکریت «بهرگوکشترا7» نامیده می‌شده، ونام اخیر برگرفته از نام معبد «بهری گوریشی» بوده که در طول زمان به بهروچ بدل شده است(«بهروچ»؛ EI2, I/1193). این شهر یکی از قدیم‌ترین بنادر، در سواحل غربی هند است و در روزگار باستان مبدأ یکی از مهم‌ترین راههای بازرگانی هند به شمار می‌رفت و از آنجا کالاهای خاص هند، نظیر فلفل، ادویه، عود، عنبر وحیواناتی مانند طوطی، فیل و طاووس و پارچه‌های ابریشمی زربفت و سنگهای گرانبها به دیگر سرزمینها صادر می‌شده است(حکمت، 31؛ EI2، همانجا).
نخستین آگاهیهای ما دربارۀ تاریخ شهر بهروچ به زمانی باز می‌گردد که جزو قلمرو امپراتوری موریا بوده است. در حدود سال 150م این ناحیه به تصرف شاه‌زادگان ساهه یا کشاتراپهای غربی درآمد و سپس در دست راجپوتها و گورجره‌ها ـ که فرمانبردار چالوکیه‌های کالیان بودند ـ قرار گرفت(«فرهنگ سلطنتی...8»، IX/20)؛ سپس ضمیمۀ پادشاهان آنهیلوادا شد. در 697ق/1298م سپاهان علاءالدین محمدخلجی برگجرات از جمله بهروچ استیلا یافتند و نزدیک به 5 سده، حکام مسلمان بربهروچ حکومت کردند. از 698تا793ق/1299تا1391م حکام مسلمان گجرات براین شهر فرمانروایی داشتند، تا اینکه محمد سوم از سلاطین خلجی دهلی(حک‌ 792-795ق)در 793ق ظفرخان را به حکومت گجرات برگماشت. وی با سود جستن از ضعف سلاطین دهلی اعلام استقلال کرد و بهروچ از 794-980ق/1392-1572م به حاکمیت سلاطین احمدآبادی درآمد(نک‌: بازورث، 292؛ «فرهنگ سلطنتی»، همانجا).
در 980ق گجرات و از جمله بهروچ ضمیمۀ متصرفات اکبرشاه(حک‌ 963-1014ق/1566-1605م)شد(نک‌: بازورث، 307). در 1135ق/1723م عبدالله بیک در دکن اعلام استقلال کرد و پس از استیلا بر گجرات، بهروچ را ضمیمۀ املاک شخصی خود ساخت و در 1149ق/1736م سلسلۀ نواب بهروچ را بنیاد نهاد(EI2، همانجا).
اروپاییان در آغاز سدۀ 11ق/17م به بهروچ نفوذ کردند. در 1026ق/1617م دو بازرگان انگلیسی و در 1030ق/1621م یک هلندی کارگاهی صنعتی در این شهر احداث کردند. با تسلط انگلستان برناحیۀ سورات ـ واقع در جنوب بهروچ ـ میان حاکم بهروچ و انگلیسیها اختلافاتی بر سرمسائل اقتصادی پدید آمد. این اختلافات منجر به لشکرکشی نیروهای انگلیسی در 1185ق/1771م به بهروچ شد که به شکست انگلیسیها انجامید، اما حاکم بهروچ که از توان نظامی انگلیسیها در هراس بود، چندی بعد به بمبئی رفت تا با آنان مصالحه کند و متعهد به پرداخت 4 لک پول نقد به آنهاشد؛ اما با عدم پرداخت این مبلغ انگلیسیها بار دیگر در 1186ق به بهروچ لشکرکشی، و این شهر را تسخیر کردند(«فرهنگ سلطنتی»، همانجا).
در 1197ق/1783م، بهروچ و اراضی تابع آن به مراتهه‌ها واگذار گردید، اما در 1218ق/1803م دوباره به اشغال انگلیسیها درآمد(همانجا) و در همان سال به کمپانی هندشرقی واگذار شد(بریتانیکا، II/287). در 1233ق/1818م به موجب موافقت‌نامۀ پونه، 3 بخش(تالوک) دیگر به این ناحیه افزوده شد(«فرهنگ سلطنتی»، IX/20-21). شورش کولیها در 1238ق، درگیریهای خونین میان مسلمانان و پارسیان در 1273ق/1857م و قیام تاتااوراها از جمله رویدادهای تاریخی این شهر است(همان، IX/21).
در بهروچ آثار با ارزشی متعلق به فرهنگهای چین، هند و اسلامی برجای مانده که باارزش‌ترین آنها مسجد جامع است. این مسجد که قدیم‌ترین نمونۀ معماری مستقل اسلامی است، با اسلوبی حساب‌شده طراحی، و از مصالح معابد پیشین ساخته شده است. گذرگاه مسقف«لیوان» با 45ستون که بسیار ماهرانه تراش خورده، و دارای 3رواق است، از دیگر آثار تاریخی این شهر به شمار می‌آید. رواقهای سه‌گانۀ این بنا، در واقع همان «مانداپا»ی سه‌گانۀ پرستشگاه هندوست که فقط نقوش حیوانات از آن زدوده شده است(EI2، نیز «فرهنگ سلطنتی»، همانجاها).
مآخذ: بازورث، ک. ا.، سلسله‌های اسلامی، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، 1349ش؛ حکمت، علی‌اصغر، سرزمین هند، تهران، 1337ش؛ نیز:
An Atlas of India, Delhi, 1990; Atlas of the World, New York, 1994; »Bharuch«, www.webindia 123.com/city/gujarat/bharuch/intro.htm; Britannica, micropaedia, 1978; Britannica Atlas, Chicago, 1996; EI2; The Imperial, Gazetteer of India, Oxford, 1908; The World Gazetteer, www.World-gazetteer.com/d/d_in_gj.htm.
لیلا رضایی



































1. Bharūch/Broach 2. An Atlas of India. 3. Atlas of the World. 4. »Bharuch« 5. Britannica Atlas. 6. The World… 7. BhŗgukȘetra 8. The Imperial…