بِهْبودی، محمود
خواجه(1292-1337ق/1875-1919م)، نویسنده، روزنامهنگار و یکی از «رهبران نهضت
جدیدیها» در دو دهۀ نخستین سدۀ 20م در آسیای مرکزی. وی در یکی از روستاهای سمرقند
در خانوادهای روحانی زاده شد. پس از تحصیل مقدمات، در قاضی خانۀ سمرقند ابتدا
میرزا(منشی) و سپس مفتی گردید(«دائرةالمعارف ازبک1»، II/202).
بهبودی در 1318ق/1900م از راه عثمانی به مکه و از آنجا به مصر رفت و در طول این
سفر، کموبیش با جریانهای تجددگرایانه و به ویژه با آموزش و پرورش نوین آشنا شد.
سیاحت در روسیه و دیدن شهرهای غازان، اوفا، اورنبورگ، مسکو و پترزبورگ در سالهای
1321-1322ق/1903-1904م، او را بیش از پیش به لزوم اصلاحات در عرصههای مختلف زندگی
اجتماعی و آموزشی در دیار خود متوجه و معتقد ساخت(همانجا؛ «دائرةالمعارف تاجیک2»،
I/439). فعالیتهای جدی فرهنگی وی و پیوستن به نهضت جدیدیها ـ که به دنبال رواج در
غازان، کریمه و قفقاز، در آسیای مرکزی نیز در حال شکلگیری بود ـ از همین زمان آغاز
میشود(دائرةالمعارف دیانت3»، VII/212).
وی در همین سالها چند جلد کتاب درسی براساس «اصول جدید» و غالباً در زمینۀ تاریخ و
جغرافیا تألیف کرد، از جمله منتخب جغرافیای عمومی، کتاب الاطفال، مختصر تاریخ
اسلام، عملیات اسلام، مدخل جغرافیایی عمران و مختصر جغرافیای روسیه(ایرانیکا،
IV/99؛(«دائرةالمعارف ازبک»، II/202-203؛ «دائرةالمعارف تاجیک»، همانجا؛
دانشنامه...، 1/204).
بهبودی روزنامهنگاری را نیز از همین سالها با نوشتن مقاله در دو روزنامه که هر دو
از سوی دولت تزاری در آسیای مرکزی، یکی به زبان روسی و دیگری به دو زبان روسی و
ازبکی منتشر میشد، آغاز کرد(ایرانیکا، همانجا؛ «دائرةالمعارف تاجیک»،
VII/447-448). وی در مقالات خود بیشتر به ترویج تعلیم و تربیت اسلامی میپرداخت،
اما فعالیت او در زمینۀ روزنامهنگاری از سپتامبر 1906 ـ که گروهی ازجدیدیها به
رهبری منورقاری و خود وی دو هفته نامۀ ترکی(ازبکی) خورشید را در تاشکند منتشر کردند
ـ بُعد دیگری یافت. بهبودی در شمارۀ 6 همان نشریه که پس از انتشار شمارۀ دهم از طرف
مقامات تزاری توقیف گردید، مقالهای به چاپ رساند و در آن از برنامۀ جدیدیها برای
اصلاحات در آسیای مرکزی سخن گفت (ایرانیکا، همانجا: بنیگسن، 162).
وی چند ماه بعد، بازرگانی به نام عظیمبایف را در انتشار روزنامهای با عنوان تجار
در تاشکند یاری کرد. در اواخر سال 1906م به اتفاق چند تن از جدیدیها روزنامۀ حقیقت
را که اندکی پس از انتشار به شهرت تغییر نام یافت، منتشر کردند. این روزنامه نیز پس
از انتشار 10 شماره توقیف گردید(ایرانیکا، همانجا؛ بنیگسن، 163-164).
بهبودی پس از فرونشستن موجهای انقلاب نخست روسیه همچنان به فعالیتهای فرهنگی خود
ادامه داد. در 1326ق/1908م خانۀ خود در سمرقند را در اختیار عبدالقادر شکوری،
بنیانگذار نخستین مدرسۀ تاجیکی به سبک نو در آن شهر گذاشت و او را از کمکهای مادی
و معنوی خود بهرهمند گردانید(«دائرةالمعارف ازبک»، II/203). وی کتابخانهای عمومی
و نیز بنگاهی انتشاراتی برای نشر آثار خود تأسیس کرد و خریطۀ ترکستان، بخارا و خیوه
را که به زبان ازبکی تألیف نموده بود، در همانجا به چاپ رساند(همانجا؛
«دائرةالمعارف تاجیک»، I/439).
بهبودی در 1330ق/1912م نخستین نمایشنامۀ ازبکی با عنوان پدرکش را که موضوع رقابت
میان بازرگانی سنتی و جدید بود، نوشت. این نمایشنامه بارها در شهرهای مختلف
ماوراءالنهر به روی صحنه رفت(«دائرةالمعارف»، همانجا).
بهبودی از 1331ق بار دیگر به روزنامهنگاری روی آورد و ابتدا روزنامۀ سمرقند را که
غیر از مقالات ازبکی، مقالاتی به فارسی تاجیکی و روسی نیز در آن درج میگردید،
منتشر کرد و سپس مجلۀ آیینه را از رمضان1331تاشعبان1333/اوت1913تاژوئن1915 به
زبانهای ترکی ازبکی و فارسی تاجیکی انتشار داد(بنیگسن 165-167؛ «دائرةالمعارف
ازبک»، همانجا). به گفتۀ بِرگل این مجله احتمالاً بهترین نشریۀ ادواری محلی پیش از
انقلاب اکتبر آسیای مرکزی بوده است(ایرانیکا، IV/99)، و بجز آسیای مرکزی، در قفقاز،
ایران، ترکیه، افغانستان و تاتارستان نیز خوانندگانی داشته است(«دائرةالمعارف
تاجیک»، V/309).
بهبودی مقالاتی را که مینوشت و یا ترجمه میکرد، در نشریات دیگری چون ترقی، شورا،
وقت و ولایت ترکستان نیز به چاپ میرساند. اندیشههای روشنگرانۀ بهبودی و فعالیتهای
خستگیناپذیر او در زمینۀ اصلاحطلبی و جانبداری از علوم و فنون دنیوی، حقوق زنان
و... سبب اعتراض و حملات شدید شد و به دهریگری و انحراف از اسلام راستین متهم
گردید(دائرةالمعارف ازبک»، همانجا)؛ درحالیکه وی از روشنفکرانی بود که نهضت
جدیدیها را بدون تفکر اسلامی مردود میدانست(حسینپور، 243).
بهبودی در کنار فعالیتهای فرهنگی به سیاست نیز میپرداخت و براساس میانهروی و از
منظر اصلاحطلبی برای پیشرفت نظام حاکم بر بخارا میکوشید و مردم را به پشتیبانی از
امیر آن فرا میخواند؛ اما هنگامی که نظام حاکم بر بخارا را مانعی جدی بر سر راه
اصلاحات دید، در سخنرانی خود در آوریل 1917 از گروه بخاراییان جوان خواست تا امیر
را وادار به اجرای سریع اصلاحات کنند(ایرانیکا، IV/100). وی اگرچه در جریان انقلاب
1905م از مشروطۀ سلطنتی دفاع میکرد، اما در آوریل 1917 از سرنگونی دولت تزاری
اظهار خوشحالی، و به استقلال آسیای مرکزی ابراز امیدواری کرد؛ هر چند حوادث بعدی او
را متقاعد ساخت که ترکستان خودمختار وابسته به روسیه بهتر از امارت بخارای مستقل با
امیری مستبد است(«دائرةالمعارف ازبک»، همانجا).
بهبودی که ابتدا با بلشویکها مخالفت میکرد و شایعاتی نیز دربارۀ مناسبات او با
منشویکها، بریتانیا و حتى عضویتش در یک سازمان نظامی ضد بلشویکی بر سرزبانها بود،
بعدها به موازات استقرار نظام بلشویکی، به تدریج با این نظام به همکاری پرداخت؛
چنانکه در مۀ 1918 به عنوان «کمیسر معارف شورای کارگران و دهقانان مسلمان سمرقند»
انتخاب شد و در تابستان همان سال در کمیسیون تدوین قوانین جمهوری خودمختار ترکستان
شرکت جست(ایرانیکا، «دائرةالمعارف ازبک»، همانجاها).
بهبودی در مارس 1919 در سفر به قلمرو امیر بخارا، در شهر سبز به اتهام جاسوسی برای
بلشویکها دستگیر سد و پس از تحمل دوماه زندان و شکنجه، به فرمان امیرعالمخان در
شهر نسف(قَرشی کنونی) اعدام گردید(همانجاها).
مآخذ: حسینپور، اکرم و دیگران، ماهیت تحولات در آسیای مرکزی و قفقاز، تهران،
1373ش؛ دانشنامۀ ادب فارسی، به کوشش حسن انوشه، تهران، 1375ش؛ نیز:
Bennigsen, A. and Ch. Lemercier-Quelquejay, La Presse et le mouvment national
chez les Musulmans de Russie avant 1920, Paris,1964; Entsiklopediyai Sovetii
Tochik, Dushanbe, 1978-1987; Iranica; Türkiye diyanet vak fı İslâm
ansiklopedisi, Istanbul, 1993; Ūzbek Sovel entsiklopediyasi, Tashkent, 1972.
رحیم رئیسنیا