بَهارِ اصْفَهانی، محمدعلی، خوش نویس، شاعر و تذکره‌نویس سدۀ 13ق/19م. بیشتر محققان نام پدر او را ابوطالب، مذهِّب اصفهانی(سهیلی، 50؛ گلچین، 2/185). و برخی نام خود او را محمد دانسته‌اند(نک‌: قدسی، 102).
بهار در اصفهان به دنیا آمد و در نوجوانی به تحصیل پرداخت. اما دیری نپایید که مدرسه را ترک کرد وبه فراگیری هنر تذهیب روی آورد(محیط، «ی ـ ل»). بهار نزد پدر خود، تذهیب، خوش‌نویسی، تشعیر و ابری‌سازی را آموخت(سهیلی، همانجا؛ کریم‌زاده، 2/917)و در آموختن هنر خوش‌نویسی از زین‌العابدین اشرف‌الکتاب اصفهانی، نیز بهره برد(همایی،8)و پس از تسلط بر این هنر، آن را وسیلۀ امرار معاش خود ساخت(محیط، «ل»).
بهار به سرودن شعر نیز می‌پرداخت(همو، «م»). قصاید و تذهیب او طرف عنایت و توجه فتحعلی‌شاه بود. سخن اعتمادالسلطنه(1/288)مبنی بر اینکه «وقتی[بهار] به تهران آمد و پس از چندی به اصفهان بازگشت»، مؤید توجه فتحعلی شاه به هنر بهار و دیدار این دو با یکدیگر است. در دورۀ سلطنت محمدشاه(1250-1264ق/1834-1848م)که حکومت اصفهان در 1254ق به معتمدالدوله منوچهر‌خان گرجی واگذار شد(نک‌: جابری انصاری، 257)، بهار به خدمت وی درآمد و به مدح او پرداخت(نک‌: محیط، همانجا)؛ اما پس از چندی حسادت بدخواهان را برانگیخت و به سرقت اشعار مجمر زواره‌ای متهم شد(همو، «زـ ح»). به گفتۀ محیط طباطبایی(نک‌: ص«ز»)، بهار در مقام دفاع از خود برآمد و تذکرۀ یخچالیه را در پاسخ به بدخواهان خود نوشت. بهار با بسیاری از شاعران و ادیبان همعصر خود هم‌نشینی داشت که از جملۀ آنها می‌توان از میرزا فتح‌الله اسود، اسماعیل صباغ، علی شوقی(نک‌: بهار، 27-28، 82-84، 97-99)، وفای زواره‌ای، صفای زواره‌ای(محیط، «ح ـ ط»)، و نیز مهدی ارباب اصفهانی و محمدحسین ادیب اصفهانی(پدربزرگ و پدرمحمدعلی فروغی)(ادیب، 1-3) نام برد.
بهار در دورۀ پایانی عمر، تخلص«فرهنگ» را برای خود برگزید(محیط، «ز»، «ح»). دربارۀ محل و زمان درگذشت وی اختلاف است. اعتمادالسلطنه(همانجا) این واقعه را در اصفهان دانسته، ولی قدسی(ص103) می‌گوید که او در 1313ق/1895م، در کربلادرگذشته، و در نجف به خاک سپرده شده است. از بهار 4 پسر و دو دختر به یادگار ماند که همگی اهل علم و دانش و هنر بودند(همو، 102، 105).
آثار: قابلیتهای هنری بهار در زمینه‌های تذهیب، تشعیر، ابری‌سازی، حل‌کاری و خوش‌نویسی(نسخ، ثلث و رقاع)جلوه‌گر شد(قدسی، 102؛ کریم‌زاده، همانجا؛ هدایت، 5/840)و استعدادهای ادبی وی در سرودن شعر و نگارش تذکره، زمینۀ بروز یافت(دیوان بیگی، 2/1359؛ کریم‌زاده، همانجا). از این رو، آثار بهار در دو زمینۀ هنری و ادبی قابل بررسی است: آثار هنری بهار، بیشتر به صورت کتابت، تذهیب قرآن و تذهیب کتابهای دعاست که برخی از این آثار در موزه‌ها نگهداری می‌شود(قدسی، 103، 105-106)، ولی آثار ادبی او از تنوع بیشتری برخوردار است که ازآن جمله است:
1. تذکرۀ یخچالیه. از مقدمۀ بهار بر این تذکره برمی‌آید که وی به پیشنهاد یکی از دوستانش، مصمم می‌شود با تألیف تذکره‌ای توجه محمدشاه را به خود جلب کند و بدین ترتیب به دربار او راه یابد؛ همچنین موجبات تفریح خاطر دوستان خود را فراهم سازد(بهار، 13، 16-22)، هر چند که محیط طباطبایی انگیزۀ او را از تألیف این کتاب، کینه‌کشی و نقدبدگویان دانسته است(ص«ز»). هدایت(همانجا) که این تذکره را به «طرب‌الاحباب» موسوم ساخته است.
تذکرۀ یخچالیه شامل یک مقدمه در سبب تألیف کتاب، یک بخش در شرح احوال و اشعار نزدیک به 27تن و بخش پایانی هم شامل قصایدی است در ستایش محمدشاه قاجار. این کتاب نخستین بار به کوشش محمد حسین ادیب(ذکاءالملک)در 1290ق در تهران و آخرین بار نیز درهمین شهر در 1321ش به کوشش احمد گلچین معانی به چاپ رسیده است.
2. مدایح‌المعتمدیه، تذکره‌ای است شامل احوال و اشعار شاعرانی که منوچهرخان گرجی را مدح گفته‌اند. این تذکره در 3قسمت فراهم آمده‌است: مقدمه، در شرح حال منوچهرخان و تاریخچه‌ای از دوران حکومت او؛ ترجمۀ احوال 98شاعر به ترتیب حروف الفبا؛ و خاتمه در شرح احوال مؤلف. بهار این اثر را در 1259ق به پایان رساند، ولی تا زمان مرگ منوچهرخان (1263ق/1847م)به تکمیل آن مشغول بود. این تذکره تاکنون به چاپ نرسیده، ولی دست‌نویسهایی از آن باقی است(گلچین، 2/185-189).
مآخذ: ادیب محمدحسین، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه(نک‌: هم‌، بهار اصفهانی)؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1363ش؛ بهار اصفهانی، محمدعلی، تذکرۀیخچالیه، به کوشش احمدگلچین معانی، تهران، 1321ش؛ جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان و ری، اصفهان، 1321ش؛ دیوان بیگی، احمدعلی، حدیقةالشعراء، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1365ش؛ سهیلی خوانساری، احمد، مقدمه برگلستان هنر قاضی احمد قمی، تهران، 1366ش؛ قدسی، منوچهر، «میرزا محمدعلی خوش نویس اصفهانی و فرزندان فاضل هنرمندش»، هنر و مردم، تهران، 1354ش، س 14، شم‌ 157؛ کریم‌زاده، محمدعلی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران، لندن، 1369ش؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، 1350ش؛ محیط طباطبایی، محمد، مقدمه بر تذکرۀ یخچالیه(نک‌: هم‌، بهار اصفهانی)؛ هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحاء، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1340ش؛ همایی، جلال‌الدین، مقدمه بر دیوان طرب‌بن‌همای شیرازی اصفهانی، تهران، 1342ش.
علی میرانصاری