بَهار، شهرستان و شهری در غرب استان همدان.
شهرستان بهار: این شهرستان از شمال و شمال خاوری به شهرستان کبودرآهنگ، از خاور به شهرستان همدان، از جنوب به شهرستان تویسرکان، از جنوب‌غربی به شهرستان اسدآباد و از غرب به شهرستان قروه(استان کردستان) محدود است(جعفری، 217). مساحت آن 334‘1 کم‌2 و شامل 3بخش مرکزی، صالح‌آباد و لالجین، و3 شهربهار، صالح‌آباد و لالجین، و همچنین 6دهستان است(آمارنامه...، 9؛ نشریه...،62).
طبق سرشماری 1375ش جمعیت این شهرستان 635‘127 نفر بوده است. از این شمار 228‘10خانوار با جمعیتی برابر 178‘48نفر در مناطق شهری و 743‘14خانوار با جمعیتی برابر با 457‘79 نفر در مناطق روستایی سکنا داشته‌اند(آمارنامه، 29)که بیانگر برتری بافت روستایی این شهرستان است.
اقتصاد شهرستان بهار مبتنی بر کشاورزی و دامداری است. وجود منابع سطحی و زیر زمینی آب، حاصل‌خیزی خاک و همواره بودن زمین، این اراضی را به ناحیه‌ای کشاورزی بدل کرده است؛ محصولات عمدۀ آن گندم و جو است. وجود مراتع سرسبز نیز، موجب رونق دامداری در این شهرستان شده است. صنایع دستی از دیگر فعالیتهای اقتصادی اهالی این شهرستان به شمار می‌آید. صنعت سفالگری بخش لالجین مشهور و شناخته شده است. در شهرستان بهار از دیرباز صنعت قالی‌بافی وجود داشته، و قالیهای آن از ظرافت خاصی برخوردار است(جغرافیا...، 2/1310، 1311). این شهرستان زیارتگاه و آثار باستانی متعددی دارد.(فرهنگ...، 215، 237-238، جم‌ ).
شهرستان بهار در جلگۀ شمالی کوهستان الوند واقع شده‌است و نواحی جنوبی آن به ارتفاعات کوهستان الوند ختم می‌شود. رودخانۀ قره‌چای و ریزابه‌هایی که از دامنۀ شمالی الوند سرازیر می‌شوند، آب مورد نیاز اراضی این جلگه را تأمین می‌کنند(جعفری، همانجا). از دیگر رودهای بهار می‌توان به وفرجین و سیمین اشاره کرد(فرهنگ، 75). آب‌وهوای نواحی شمالی آن معتدل و اندکی متمایل به سردی است. از نظر بارش شهرستان بهار جزو نواحی نیمه خشک است(جعفری، همانجا). براساس تصویب‌نامۀ هیئت دولت در 1372ش شهرستان بهار از پیوند دو بخش مرکزی و لالجین تشکیل شد.
شهر بهار: این شهر در°48و´27 طول‌شرقی و°34و´55 عرض‌شمالی واقع شده است(مفخم‌پایان، 1/77). طبق سرشماری 1375ش شهر بهار دارای جمعیتی بالغ بر 800‘25نفر بوده است(سرشماری...، سی و نه).
پیشینۀ تاریخی: در منابع دورۀ سلجوقی از مرغزاری به نام مرج قراتکین یاد شده است(نک‌: ظهیرالدین، 63؛ بنداری، 201)با توجه به فاصلۀ مرج قراتکین که در یک منزلی همدان بوده است، این ناحیه با بهار امروزی مطابقت دارد(نک‌: همانجا؛ زین‌العابدین، 168). در زمان سلطان مسعود سلجوقی در 541ق/1146م بوزابه یکی از امرای سلجوقی برضد سلطان مسعود دست به شورش زد و دو تن از شاه‌زادگان سلجوقی به نامهای محمد و ملکشاه را به اصفهان و همدان برد، تا پس از پیروزی بر سلطان مسعود یکی از این دو را به سلطنت برساند. جنگ قطعی در مرج قراتکین روی داد که منجر به شکست بوزابه گردید(بنداری، 201-202؛ راوندی، 241-242؛ ظهیرالدین، 63-64؛ بازورث، 132-133).
نام بهار (وهار) برای نخستین بار در منابع دورۀ مغول در ذیل وقایق سلیمانشاه ایوایی، حاکم کردستان آمده است(نک‌: رشیدالدین، 2/857). به درستی روشن نیست که چرا مرج یا مرج قراتکین به بهار تغییرنام داده است. مقارن دورۀ مغول بهار دارالملک کردستان بود(نک‌: حمدالله، 107؛ قزوینی، 454، 455).
سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه در 621ق/1224م پس از بازگشت از هندوستان و حمله به پیرامون بغداد، به هنگام بازگشت، به قلعۀ بهار رفت و خواهر سلیمانشاه حاکم کردستان را به نکاح خویش درآورد(نک‌: قزوینی، همانجا). در 640ق/1242م نبردی در وهار(بهار)میان خلیل بدرکردی حاکم لرستان با سلیمانشاه ایوایی در گرفت که منجر به کشته شدن خلیل بدرکردی شد(نک‌: ابن‌ابی الحدید، 7/239؛ ابن‌فوطی، 276؛ بدلیسی، 65-66).
در 655ق/1257م سپاهان هولاکو بهار و قلعۀ آن را ویران کردند. ویرانه‌های این قلعه در یکی از محلات شهر بهار به نام دولت قلعه سی(قلعۀ دولت)هنوز پابرجاست(فرهنگ، همانجا). در 1199ق/1785م جنگی میان محمدجعفرخان زند(استظهار‌الدوله)و خسروخان، والی اردلان(کردستان) در منطقۀ بهار روی داد که منجر به شکست محمدجعفرخان گردید(نک‌: ابوالحسن، 709-712؛ رستم‌الحکما، 450).
در دورۀ قاجاریه بهار قریه‌ای آباد با باغهای میوه بود که حدود هزار خانه داشت(نک‌: زین‌العابدین، همانجا).
مآخذ: آمارنامۀ استان همدان(1376ش)، سازمان برنامه و بودجه، تهران، 1377ش؛ ابن‌ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1378ق/1959م؛ ابن‌فوطی، عبدالرزاق، الحوادث الجامعة، بغداد، 1351ش؛ ابوالحسن مستوفی، گلشن مراد، به کوشش غلامرضاطباطبایی مجد، تهران، 1369ش؛ بدلیسی، شرف‌خان، شرف‌نامه، به کوشش محمد عباسی، تهران، 1343ش؛ بنداری اصفهانی، فتح، تاریخ دولة آل سلجوق(زبدة النصرة)، بیروت، 1400ق/1980م؛ جعفری، عباس، دایرةالمعارف جفرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش؛ حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1331ق/1913م؛ راوندی، محمد، راحةالصدور، به کوشش محمد اقبال و مجتبى مینوی، تهران، 1364ش؛ رستم الحکما، محمدهاشم، رستم التواریخ، به کوشش محمد مشیری، تهران، 1348ش؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به کوشش محمدروشن و مصطفى موسوی، تهران، 1373ش؛ زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحة، تهران، 1315ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1375ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان بهار، مرکزآمار ایران، تهران، 1376ش؛ ظهیرالدین نیشابوری، سلجوق‌نامه، تهران، 1332ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور(همدان)، ادارۀ جغرافیایی ارتش، تهران، 1376ش، ج 47؛ قزوینی، محمد، تعلیقات بر تاریخ جهانگشای جوینی، لیدن، 1355ق/1937م؛ مفخم پایان، لطف‌الله، فرهنگ‌آبادیهای ایران، تهران، 1339ش؛ نشریۀ دفتر تقسیمات کشوری، معاونت سیاسی ـ اجتماعی‌وزارت‌کشور، تهران، 1379ش، شم‌ 2؛ نیز:
Bosworth, C.E., »The Political and Dynstic History of the Iranian World, A.D. 1000-1217«, The cambridge History of Iran, vol. V, ed. J.A. Boyle, Cambridge, 1968.
محسن سلیمانی