بَهاءُالدّین مَرْغینانی، نام دو شاعر ایرانی. زندگی‌نامه و شرح احوال آن دوشاعر و ادیب در برخی منابع با یکدیگر آمیخته است(نک‌: نفیسی، 1/173-174)، اما با توجه به حکومت معاصر هریک، می‌توان آن دو را از یکدیگر تشخیص داد:
1. بهاءالدین مرغینانی شاعر سدۀ 5و6ق: از احوال و آثار و اشعار او اطلاع زیادی در دست نیست. همین قدر می‌دانیم که اصل او از ناحیۀ مرغینان فرغانه بوده، و از شاعران مداح دربار قطب‌الدین‌انوشتکین خوارزمشاه(حک‌ 470-490ق/1077-1097م) به شمار می‌آمده‌است(آقا بزرگ، 9(3)/1031؛ هدایت، 1/447). برخی محققان از او با عنوان ملک‌الکلام‌بهاءالدین(رازی، 3/447)و نیز بهاءالدین مرغیستانی(لکهنوی، 1/116)یاد کرده‌اند و آقا بزرگ(همانجا)سال وفات او را 537ق/1142م، و هدایت (همانجا)527ق/1133م ضبط کرده است.
او را شاعری شیرین‌بیان دانسته، و از اشعار او تعریف و تمجید کرده‌اند(اوحدی، 196؛ صبا، 121؛ رازی، همانجا). قصیده‌ای از وی با مطلع «ای زلف تابدار تو پیچیده بر قمر» در برخی از تذکره‌ها مذکور است که بیانگر طبع والا و مهارت او در شعرسرایی است(نک‌: اوحدی، همانجا؛ رازی، 3/447-449؛ هدایت، 1/447-448).
2. بهاءالدین مرغینانی، از وزرا، شاعران و درباریان فاضل سدۀ 7ق. وی از سوی پدر از خاندان شیخ‌الاسلام فرغانه، و از سوی مادر از فرزندان طغان‌خان، حکمران فرغانه محسوب می‌شد(نفیسی، همانجا؛ جوینی، 1/231-232)و به طور یقین تا 649ق/1251م در قید حیات بود(جوینی، 1/231)و حبش عمیدالملک، وزیر دربار جغتای(حک‌ 624-649ق/1227-1251م)او را به خدمت بیسو، فرزند جغتای گماشت و بهاءالدین در عین ادب و احترام کامل در خدمت او بود، اما پس از مرگ بیسو وی بر اثر کینه و دسیسۀ مدعیان حکومت از جمله حبش عمید و قرا، پسر دیگر جغتای به همراه مال و فرزندان به اسارت درآمد و به دستور حبش عمید او را نمدمال کردند و اعضایش را در هم شکستند(جوینی، 1/229-231).
به گفتۀ عطاملک جوینی(1/232)، بهاءالدین مناقب و فضایل بسیاری داشته، و درگاه او محل اجتماع فاضلان و ادبا بوده است و شاعران و عالمان مورد عنایت و شفقت او قرار می‌گرفته‌اند. اشعاری از وی در تاریخ جهانگشای مذکور است(نک‌: همو، 1/231).
مآخذ: آقابزرگ، الذریعة؛ اوحدی، تقی‌الدین، عرفات‌العاشقین، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک، شم‌ 5324؛ جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، 1329ق/1911م؛ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، 1340ش؛ صبا، محمدمظفرحسین، تذکرۀ روز روشن، به کوشش محمدحسین رکن‌زادۀ آدمیت، تهران، 1343ش؛ لکهنوی، آفتاب رای، ریاض‌العارفین، به کوشش حسام‌الدین راشدی، اسلام آباد، 1355ش/1976م؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344ش؛ هدایت، رضاقلی، مجمع‌الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1336ش.
ملیحه مهدوی