بوئینْزَهرا، شهرستان و شهر مرکز آن در
استان قزوین.
نامگذاری: بوئین یا بوهین را به معنی خرمنگاه و انبارغله، و زهرا را نام شخص یا
گل و نیز به معنای تلألؤ و روشنایی زهره هم دانستهاند(توکلی، 1/217). به گفتۀ
ورجاوند، کلمۀ زهرا تصحیفی از واژۀ زرا(زر)به معنی مقدس، و بوئین ترکیبی از واژۀ بو
و ئین به معنی چشمه باشد که مجموعاً «چشمۀ ایزد مقدس» معنی میدهد. از آنجا که اغلب
چشمهها و برکهها با الاهه آناهیتا فرشتۀ پاکی و آبهای روان مربوط بودهاند، دادن
عنوان چشمۀ مقدس، به سرزمینی که پرستشگاهی از ناهید در آن وجود داشته، بیاساس به
نظر نمیرسد. پس از اسلام اکثر بناها و آثاری که به نام ناهید خوانده میشدهاند،
به واژههایی چون: خاتون، بیبی، دختر و نظایر آن تغییر یافته است و از اینرو،
بعید نیست که به جای ناهید نام حضرت زهرا(ع)، دخت پیامبر اکرم(ص) را گذاشته
باشند(سرزمین…، 263).
شهرستان بوئین زهرا: این شهرستان میان °35و´27تا°36و´10 عرض شمالی و
°48و´46تا°50و´14 طول شرقی گسترده است. ارتفاع متوسط آن از سطح دریا 500’1متر است و
جمعیت آن را حدود 180هزار نفر تخمین زدهاند که 79٪ آن را ساکنان روستاها تشکیل
میدهند(حاجی آقامحمد، 129). شهرستان بوئینزهرا دارای 6بخش: مرکزی، آوج، آبگرم،
رامند، شال و دشتابی، و 14دهستان و 4شهر است(نشریه …، 38).
شهرستان بوئینزهرا از شمال به شهرستانهای قزوین و تاکستان، از جنوب به شهرستانهای
ساوه و رزن، از شرق به شهرستان کرج، و از غرب به شهرستانهای ابهر و خدابنده محدود
است(نک: نقشه...).
شهرستان بوئینزهرا به سبب داشتن روستاهای متعدد ودر موقعیتهای متفاوت جغرافیایی
بیشتر دارای آب و هوای خشک تا نیمهخشک است، اما آبوهوای مناطق روستایی آن برحسب
ارتقاع تغییر میکند. دارا بودن زمستانهای بسیار سرد و تابستانهای گرم از ویژگیهای
اقلیمی این شهرستان است(حاجی آقا محمدی، 131). در این ناحیه بادهای محلی با اسامی
خاص میوزد که کار کشت و زرع و آبیاری بستگی به نوع وزش آنها دارد. از آن جمله است:
1. بادمیه، که باد بسیار سردی است و در تمام فصول از جهت شمال غرب میوزد و در
زمستان باعث یخبندان میشود و در تابستان از سوختن محصول و سردرختی بر اثر گرما
جلوگیری میکند. 2. باد قاقازان، که باقیماندۀ همان باد میه است و از همان سمت
میوزد. 3. باد راز، که به غیر از زمستان در تمام فصول دیگر گاه از جنوبشرق به
شمالغرب میوزد. شدت گرمای آن گاهی سبب سوزاندن محصول و خشکی درختها میشود و اغلب
به همراه خود طوفانی از ماسه و شن میآورد. 4. باد طالقان، باد خنکی است که از سمت
طالقان و کوههای شمال شرقی قزوین میوزد(آلاحمد، 46-48).
آبهای این منطقه گذشته از 6 رشته قنات، از سفرههای زیرزمینی و رودخانههای خر رود،
شور، رودک و حاجیعرب تأمین میشود. مشاغل عمدۀ این منطقه دامداری و کشاورزی است.
مراتع سرسبز رشته کوههای رامند و سیاه کوه در دامپروری و دامداری این ناحیه نقش
مهمی دارند(جغرافیا...، 729). از محصولات مهم آن غلات، پنبه، گندم، جو، عدس و انگور
است. رستنیهای آن جز گیاهان دشتی کویری، کاسنی، شکرتیغال، خارشتر و درمنه است که
خاصیت دارویی دارد. شغال، گرگ، روباه و خرگوش حیواناتی هستند که دراین منطقه دیده
میشوند(کیهان، 2/371؛ فرهنگ...، 103)
از جمله اماکن مقدس این منطقه میتوان به آرامگاه امامزاده علی اکبر سگزآباد اشاره
کرد که اهالی وی را فرزند موسیبن جعفر(ع) میدانند. بنای ساختمان آن در 1343ش مرمت
شد(ورجاوند، همان، 266-267).
شهر بوئینزهرا: این شهر در°50و´4 طولشرقی و °35و´46 عرضشمالی واقعاست(مفخم،
75)و درآبان 1375 دارای 090‘ 2 خانوار معمولی ساکن با 599‘9نفر جمعیت بوده
است(سرشماری...، پنجاه). مردم بوئینزهرا به زبانهای تاتی، ترکی و فارسی(با گویش
لُری)صحبت میکنند(فرهنگ، همانجا) و شیعۀ دوازده امامی هستند(حمدالله، 778؛
گلریز،1007).
پیشینۀ تاریخی: با توجه به آثار باستانی مکشوفه و حفاریهایی که در تپههای باستانی
سگزآباد و زاغه به عمل آمده است، تمدن این محل به هزارۀ 4و3قم میرسد(کیانی، 320؛
معصومی، 56). همچنین رواج لهجۀ تاتی که یکی از گویشهای ایرانی است و به عقیدۀ
زبانشناسان از بقایای زبان مادری میباشد، نشان از قدمت این منطقه دارد(آلاحمد،
15). آثار به جا مانده از دوران ساسانیان و دوران اسلامی مبین تداوم زندگی در این
منطقه است(ورجاوند، همان، 265). منطقۀ قزوین در مسیر جادۀ ابریشم قرار داشته، و
بوئینزهرا یکی از گذرگاههای این راه بوده است(همو، سیما...، 2/757).
ناحیۀ بوئینزهرا تا سدۀ 2ق/8م جزو منطقۀ ری به شمار میرفته است و در زمانی که
موسیبن بُغا به گسترش قزوین پرداخت، این ناحیه را از ری جداساخت و به قزوین ملحق
کرد(حمدالله،777). بلوک زهرا در سدۀ 6ق/12م ناحیهای آباد با آب فرواوان و محصولات
بسیار وصف شده است و بیشتر اهالی آن شیعه مذهب بودهاند(رافعی، 1/48). در دوران
صفویه پس از تغییر پایتخت از قزوین به اصفهان، راه میان این دو شهر از طریق ساوه و
قم، قسمتی از منطقۀ بشاریات و بخشی از آن از خاک بوئینزهرا میگذشته است(ورجاوند،
سرزمین، 266؛ آلاحمد، 19). زینالعابدین شیروانی بوئینزهرا را در اواخر سدۀ
12ق/18م بلوکی دلگشا وصف کرده که دارای 30 قریه بوده، و آبش از کاریز تأمین میشده
است و مردم آن به زبانهای ترکی و تاتی تکلم میکردهاند(ص303).
زمین لرزۀ شدید شهریور 1341 چهرۀ بوئینزهرا را دگرگون ساخت(امبرسز،251)و بسیاری از
آثار باستانی آن را از بین برد(حاجی آقامحمدی،133). بیشتر ساختمانها و بناهای
امروزی بوئینزهرا پس ازاین زمین لرزه ساخته شده است(جعفری، 208).
مآخذ: آلاحمد، جلال، تات نشینهای بلوک زهرا، تهران،1356ش؛ امبرسز، ن.ن. وچ.پ.
ملویل، تاریخ زمینلرزههای ایران، ترجمۀ ابوالحسن رده، تهران، 1370ش؛ توکلی مقدم،
غلامحسین، وجه تسمیۀ شهرهای ایران، تهران،1375ش؛ جعفری، عباس، دائرةالمعارف
جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران،
1366؛ حاجی آقامحمدی، قباس، سیمای استان قزوین، قزوین، 1377ش؛ حمدالله مستوفی،
تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1362ش؛ رافعی قزوینی، عبدالکریم،
التدوین فی اخبار قزوین، بیروت، داراکتبالعلمیه؛ زینالعابدین شیروانی،
بستانالسیاحة، تهران، سنایی؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن(1375ش)، نتایج تفصیلی،
استان تهران، شهرستان قزوین، تهران، 1376ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادایهای کشور، سازمان
جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1378ش، ج26؛ کیانی، محمدیوسف، نظری اجمالی به
شهرنشینی و شهرسازی در ایران، تهران، 1365ش؛ کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران،
تهران، 1311ش؛ گلریز، محمدعلی، مینودر، تهران، 1368ش؛ معصومی، غلامرضا،
باستانشناسی ایران، تهران، 1355ش؛ مفخم پایان، لطفالله، فرهنگ آبادیهای ایران،
تهران، 1339ش؛ نشریۀ دفتر تقسیمات کشوری، معاونت سیاسی اجتماعی وزارت کشور، تهران،
1379ش، شم 2؛ نقشۀ جغرافیایی جمهوری اسلامی ایران، گیتاشناسی، تهران، 1377ش؛
ورجاوند، پرویز، سرزمین قزوین، تهران،1342ش؛ همو، سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین،
تهران، 1377ش.
آزاده شیرازینژاد