بولاق، شهری تاریخی در فاصلۀ دو کیلومتری قاهرۀ کهن، واقع بر ساحل غربی رود نیل که به روزگار ممالیک و عثمانیها بندر قاهره به‌شمار می‌رفت و در سدۀ 13ق/19م به سبب چاپخانه‌اش شهرت داشته است. زبیدی این کلمه را بُلاق(به ضم باء)و در زبان عامه، بولاق نوشته است(نک‌: تاج…، ذیل بلق)، اما محمد رمزی شکل درست این کلمه را بِلاق(به کسر باء)و آن را واژۀ قدیم مصری به معنی لنگرگاه یا اسکله دانسته است(2(3)/9).
براساس روایت مقریزی، مَقس در ساحل نیل تا اوایل روزگار ایوبیان، بندر قاهره بود. پس از 570ق/1174م در زمان صلاح‌الدین ایوبی(حک‌ 564-589ق/1169-1193م)رود نیل از محلی موسوم به جزیرةالفیل پس رفت و آب نیل که از باروی قاهره تا مقس منتهی می‌شد، کاهش یافت و ریگزارها و جزایری پدید آمد که سال به سال افزایش می‌یافت و در آنجا نی و علف می‌رویید و ممالیک سلطانی برای تیراندازی بدانجا می‌رفتند(الخطط، 2/130-131)؛ اما از نوشتۀ ابن‌تغری‌ بردی(7/307، نیز 308-309، حاشیۀ؛ زکی، 133)برمی‌آید که این دگرگونیها در ساحل رودنیل در 680ق/1281م در زمان سیف‌الدین قلاوون (حک‌ 678-689ق/1279-1290م)پیدا شده است.
در 713ق/1313م در زمان ملک‌ناصر محمدبن قلاوون(دورۀ سوم حک‌ 709-741ق/1309-1340م)امرا، لشکریان، درباریان، بازرگانان و عامۀ مردم در آبادانی این زمین کوشیدند و بولاق در همین روزگار پی افکنده شد و به زودی مردم در آنجا، در کنار نیل خانه‌هایی ساختند و به تدریج باغها، کشتزارها، قصرها، بازارها، مساجد و حمامها نیز احداث کردند و این ناحیه چنان آبادان شد که قیمت برخی املاک به حدود 100 هزار درهم نقره رسید(مقریزی، همان، 2/131).
ملک‌ناصرمحمدبن قلاوون در725ق/1325م «ترعۀ ناصری» را حفرکردکه قاهره را از بولاق جدا می‌ساخت(همانجا؛ 2EI)؛ سپس دو سوی این ترعه نیز آبادگردید و باغها، خانه‌ها، قصرها، مساجد، بازارها وحمامها ساخته شد و کوچه‌ها و خیابانها در اطراف آن پدید آمد. در 806ق/1403م آب نیل از ساحل بولاق عقب رفت و در نتیجۀ آن بولاق کنونی شکل گرفت و عمارتها روبه افزایش گذاشت و چندین اقامتگاه جدید بناگردید(مقریزی، همانجا). اما ابن‌ظهیره(د ح 888ق/1483م)آغاز بنای کاخها و خانه‌های بولاق درساحل نیل را به ایام ملک‌مؤید شیخ، سلطان مملوکی(815-824ق/1412-1421م)نسبت داده است(ص202).
بولاق از همان آغاز تأسیس، تفرجگاه اعیان و بازرگانان گردید(نک‌: مقریزی، همانجا)و در دورۀ ممالیک به اوج پیشرفت و آبادانی رسید و ساختمانها و تأسیسات شهری و تمدنی بسیاری بنیاد نهاده شد. از باشکوه‌ترین قصرهای آنجا قصر مقر اشراف جمالی، قصر بارزی، قصر باسطی، قصر بزانجیه(برانجیه)، قصر حجازیه، قصر شرقی، قصرطنبدیه و خاجیه است که به دولتمردان و درباریان مملوکی تعلق داشت(ابن‌ظیهره، 202-203). نورالدین علی‌بن‌محمد طنبدی(د836ق/1433م) از تجار بزرگ، بازاری سرپوشیده با یک اقامتگاه در بولاق بنا کرد(نک‌: حبشی، 3/267). مساجد بسیاری نیز در بولاق تأسیس شد که از آن جمله است: جامع‌الفخر(تأسیس: ح 730ق، اکنون با نام جامع‌ابی‌العلاء برپاست)؛ جامع خطیری(تأسیس: 737ق، اکنون به همین نام باقی‌است) که آن را امیر اَیدَمر خطیری دوادار ساخت و جامع‌التوبه نام نهاد و در آنجا کتابخانه‌ای تأسیس، و حلقۀ درسی برای فقها شافعی برقرارکرد و اوقاف و دو اقامتگاه بدان اختصاص داد(مقریزی، همان، 2/311-312؛ ابن تغری بردی، 9/118، 202، نیز 45، 202، حاشیه)؛ جامع اَسیوطی(تأسیس: قبل از 749ق)که بعداً به جامع ابن بارزی معروف گردید(مقریزی، همان، 2/315-316؛ نیز نک‌: ابن‌ایاس، 2/52)؛ جامع تاج‌الدین(تأسیس: قبل از786ق)(همو، 1(2)/247). بعدها احمدبن‌عمرمصری دیربی(د 1151ق/1738م) تحفة المشتاق فیما یتعلق بالسنانیة و مساجد بولاق را در بارۀ مسجدهای بولاق تألیف کرد(بغدادی، 1/258).
مدرسۀ زین‌الدین استادالدار(تأسیس: 853ق)و مدرسۀ جیعانیه(جعانیه)یا مدرسۀ سعدیه منسوب به ابن‌جیعان سعدالدین ابراهیم‌بن عبدالغنی(د 864ق/1460م)از مدارس مشهور بولاق در عصر ممالیک است(ابن‌تغری بردی، 15/405، 16/118، 212؛ ابن‌ظهیره، 203).
بولاق از سدۀ 8ب/14م بندرمهم و گذرگاه قاهره در ساحل نیل بود(نک‌: ابن‌صیرفی، انباء‌…، 71، نزهة…، 1/53؛ ابن ایاس، 1(2)/324، 325، 488)و به لحاظ این موقعیت، بندری تجارتی شد که کشتیهای حامل غله در ساحل آن پهلو می‌گرفتند(نک‌: ابن‌قاضی شهبه، 3/578؛ ابن صیرفی، انباء، 205، نزهة…،3/180، 239). در ساحل بولاق محلی بود به نام خُصّ الکیّاله که عده‌ای کارگزار و تحصیلدار مالیاتی آنجا مستقر بودند. خص الکیاله محل انحصاری فروش غلات، و جایگاه اخذ مالیات غله بود(مقریزی، همان 1/88-89، 2/131؛ ابن‌تغری بردی، 9/44، 45، نیز 44، حاشیه). بولاق همچنین پایگاهی برای عملیات دریایی ممالیک مصر بود و تجارت چوب، فعالیت کارگاههای ساخت کرجی را رونق می‌بخشید.
سلطان سلیم عثمانی هنگام فتح مصر در923ق/1517م با موکبی پرشکوه وارد قاهره شد و سپس در جایگاهی که در بولاق برای او مهیا کرده بودند، پیاده شد. در نبردی سخت که در بولاق روی داد، لشکریان عثمانی ممالیک را شکست دادند و قاهره به تصرف سلطان عثمانی درآمد(دهمان، 285-286). به گزارش اولیاچلبی، بولاق در سدۀ 11ق/17م به روزگار عثمانی، 45محله، 700’6خانه، حدود 400مسجد، 11مدرسه، 6دارالقراء ، 3 دارالحدیث، 40 مکتب‌خانه، 1600دکان، 20انبار، 73 کاروان‌سرا، و6 حمام داشت(X/291-295). اکنون از 12 سبیل(محل آبخوری)دورۀ عثمانی و نیز از حمامها، برخی باقی است. از سدۀ 9ق/15م تا پایان دورۀ عثمانی، وکاله(کاروان‌سرا)های بسیاری ساخته‌شده که برخی از آنها ثبت گردیده است(نک‌: «دائرةالمعارف…1»، VI/387).
ساواری، سیاح و مستشرق فرانسوی در 1191ق/1777م بندر بولاق قاهره را وصف کرده است که صدها کشتی در آنجا لنگر می‌اندازند و دارای کاروان‌سراهایی برای اقامت بازرگانان بیگانه و انبار کردن کالاهاست(نک‌: عنان، 232). بولاق در اواخر سدۀ 12ق با احداث راهی که آن را به ازبکیه می‌پیوست، ترقی و توسعه یافت(زکی، 134). این شهر در حدود سال 1215ق/1800م نزدیک 24هزار نفر جمعیت و 24مسجد داشت؛ از آن جمله مسجد ابی‌العلاء، زیارتگاه مردم و محل جشن میلاد پیامبر(ص)بود(EI2).
درپی لشکرکشی ناپلئون به مصر، بولاق روبه ویرانی نهاد که بعداً محمدعلی پاشا آن را بازسازی کرد(«دائرة المعارف»، همانجا). محمدعلی پاشا خدیو مصر(حک‌ 1220-1264ق/1805-1848م)در 1222ق از سوی سلطان محمود عثمانی مأمور مبارزه با وهابیون و بازپس‌گیری مکه و مدینه شد. وی برای ساخت کشتیهای جنگی دستور داد چوب از جاهای مختلف به کارگاههای بولاق منتقل کنند(فرید، 406-407). وی همچنین برای ایجاد تحولی نوین در مصر کارگاههای ریخته‌گری در بولاق دایر کرد (EI2). شهرت عمدۀ این شهر در دورۀ اخیر به سبب استقرار مطبعۀ بولاق(ه‌ م)در آنجاست که پس از حملۀ ناپلئون به مصر (1213ق/1798م)، برای رفع نیاز ارتش و دوایر حکومتی و همچنین رقابت با چاپخانۀ دولتی عثمانی در استانبول(مطبعۀ عامره)، توسط محمدعلی پاشا تأسیس شد. این چاپخانه عاملی مهم در خیزش نوین بود و در آنجا کتابهای بسیاری به زبانهای عربی، ترکی، فارسی و اروپایی به چاپ رسیده است؛ اما چندی بعد به دلیل پیشرفت سریع چاپخانه‌های خصوصی، بولاق جای خود را به قاهره داد(EI2؛ «دائرةالمعارف»، VI/387-389؛ سرکیس، «الف»).
بولاق از زمان احداث(713ق/1313م)تا زمان سعید پاشا، والی مصر(1270-1280ق/1854-1863م)که نخستین خط آهن را در 1272ق/1856م میان اسکندریه و قاهره کشید، بندر شهر قاهره باقی ماند واز آن پس از اهمیت و موقعیت آن کاسته شد(همانجا). از زمان خدیواسماعیل(1280-1296ق/1863-1879م) بولاق قدیم توسعه یافت و ساختمانهایش به شهر قاهره پیوست. امروزه بولاق بکی از بخشهای اداری استان قاهره است(همانجا؛ رمزی، 2(1)/4).
محلی دیگر که یاقوت از آن با نام مُنْیَة بولاق یاد کرده است(4/675)و در133ق/751م از سوی صالح‌بن علی، والی خلیفه سفاح عباسی در مصر، به اَسوَد بن نافع فِهری اقطاع داده شد(مقریزی، الخطط، 1/304، المقفى…،2/192-193)، پیش از بنیان‌گذاری بولاق قاهره وجود داشته، و در مقابل آن واقع بوده است. پس از اقامت ابومحمدیوسف‌بن عبدالله تکروری، شیخ صاحب کرامات در آنجا، در زمان العزیز فاطمی(حک‌ 365-386ق/976-996م)به بولاق تکروری معروف گردید و بعدها در شمار روستاهای جیزه درآمد(نک‌: مقریزی، الخطط 2/131، 326؛ اکنون بولاق الدکرور از توابع مدیریۀ جیزه است). این روستا که در ساحل غربی نیل در شمال روستای دقی واقع است، در زمان ممالیک به امرای لشکری اقطاع داده می‌شد(نک‌: ابن‌جیعان، 142؛ نیز نک‌: رمزی، 2(3)/9-10 ).
مآخذ: ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفى، قاهره، 1402-1404ق/1982-1984م؛ ابن تغری بردی، النجون؛ ابن‌جیعان، یحیى، التحفة السنیة باسماء البلادالمصریة، به کوشش برنهارد موریتس، قاهره، 1898م؛ ابن صیرفی، علی، انباء الهصر بابناءالعصر، به کوشش حسن حبشی، قاهره، 1970م؛ نزهةالنفوس و الابدان، به کوشش حسن حبشی، قاهره، 1970-1973م؛ ابن ظهره، الفضائل الباهرة، به کوشش مصطفى سقا و کامل مهندس، قاهره، 1969م؛ ابن قاضی شهبه، ابوبکر، تاریخ، به کوشش عدنان درویش، دمشق، 1977م؛ بغدادی، ایضاح؛ تاج‌العروس؛ حبشی،حسن، تعلیمات بر نزهةالنفوس و الابدان(نک‌: هم‌، ابن‌صیرفی)؛ دهمان، محمد احمد، العراک بین الممالیک و العثمانیین الاتراک، دمشق، 1406ق/1986م؛ رمزی، محمد، القاموس الجغرافی للبلاد المصریة، قاهره، 1994م؛ زکی، عبدالرحمان، القاهرة، 1386ق/1966م؛ سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره، 1346ق/1928م؛ عنان، محمدعبدالله، مصرالاسلامیة، قاهره، 1388ق/1969م؛ فرید، محمد، تاریخ الدولة العلیة العثمانیة، به کوشش احسان حقی، بیروت، 1403ق؛ مقریزی، احمد، الخطط، بولاق 1312ق؛ همو، المقفی الکبیر، به کوشش محمد یعلاوی، بیروت، 1411ق/ 1991م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:
EI2; Evliya Çelebi, Seyahatname, Istanbul, 1938; Türkiye diyanet vak fi Islâm ansiklopedisi, Istanbul,1992.
محمدرضا ناجی






1. Türkiye…






‌