بوصیر، یا ابوصیر، نام چندین محل در مصر. این نام در قبطی «بوسیر»، در آشوری «پوسیریس» و در یونانی و رومی «بوسیریس» خوانده می‌شد، و به معنای محل اقامت آُزیریس ـ یکی از خدایان مصر باستان ـ است(رمزی، 2/69). در محلهایی که بوصیر خوانده‌شده‌اند، اهرام کوچک و بزرگ بسیاری دیده می‌شود که برخی از آنها ازگِل، و برخی دیگر از سنگ ساخته شده‌اند(مقریزی، 2/111-112، 146؛ بغدادی، 26)که نشان از تقدس این مکانها در مصر باستان دارد. این نام در غالب منابع اسلامی به صورت بوصیر آمده است(نک‌: خلیفه، 2/612، 623؛ ابن فقیه، 73؛ ابن خردادیه، 81، 247؛ طبری، 7/438، جم‌؛ قدامه، 178، 339؛ مسعودی، مروج...، 3/261، جم‌، التنبیه...، 328، 331). اما در حدودالعالم از آن با نام توصیر یاد شده که ظاهراً تصحیف همان بوصیر است(ص138؛ 451).
دردورۀ عثمانی، به ابتدای نام محلهایی که بوصیر خوانده می‌شدند، یک «الف» افزوده شد و از آن پس، همۀ آنها به ابوصیر تغییر نام دادند(رمزی، همانجا).
1. بوصیر قوریدس(کوریدس)، این شهر در مصر میانه واقع بوده، و از اعمال فَیّوم به شمارمی‌رفته، و از سدۀ 11ق، بوصیرالملق(ملک)خوانده شده است(ابن عبدالمنعم، 117؛ یاقوت، المشترک، 70؛ ابن‌خلکان، 6/68؛ ابولفدا، 107؛ EI2). کتان این شهر معروف بوده، و به دیگر جایها صادر می‌شده است(مقدسی، 203؛ ابن ظهیره، 56).
به احتمال بسیار، مروان(حمار)، آخرین خلیفۀ اموی در 132ق/750م در همین شهر بوصیر کشته شده است(نک‌: ابن اثیر، 5/424؛ ابن خلکان، 3/151، 229؛ ابولفدا، همانجا؛ یاقوت، بلدان، 1/760؛ ابن ظهیره، 61؛ قس: ابن‌تغزی بردی، 1/317؛ یعقوبی، تاریخ 2/346؛ مسعودی، همان، 331). ابوعبدالله شرف‌الدین محمدبن سعید بوصیری، صاحب قصیدۀ مشهور«برده» و از شعرای نامدار عرب، منسوب به این مکان است(کیلانی، 5؛ سامی، 1389؛ آربری، 353؛ نیز نک‌: ه‌ د، بوصیری).
2. بوصیربنا، از شهرهای باستانی مصر که بر ساحل غربی رود دمیاط، از شاخه های رودنیل و در استان مدیریۀ غربی امروزی واقع بوده است. این شهر از مراکز اداری به شمار می‌رفت و اسقف نشین بوده است(EI2). به سبب آنکه در مجاورت شهر«بنا» واقع بوده، به بوصیر بنا شهرت یافته است(رمزی، همانجا). یعقوبی این محل را از ناحیۀ بطن‌الریف دانسته، و در بزرگی، آن را به شهر بنا تشبیه کرده است(البلدان، 96). ابن‌دقمان مساحت آن را 805’3 فدان آورده است(2/115).
3. بوصیر سدر، که آن را بوصیر رجب نیز خوانده‌اند(ابن مماتی، 117)، شهرکی است در کورۀ جیزه(یاقوت، بلدان، همانجا؛ ابن‌خلکان، 6/68؛ ابوالفدا، همانجا)، واقع در جنوب قاهره و نزدیکی ممفیس که اهرام معروف مصر درآن قرار دارد(نک‌: «اطلس ...1»، 194). گفته شده است که زندان حضرت یوسف(ع) و مسجد حضرت یعقوب(ع) در همین مکان واقع بوده است(نک‌: ابن‌ایاس، 1(1)/35).
4. بوصیراشمونین، که در ساحل شرقی رود نیل در فاصلۀ 180 کیلومتری از جنوب بوصیرالملق واقع بوده است (EI2). ادریسی آن را شهرکی آباد با باغهای میوه و نخلستانهای بسیار وصف کرده است. به گفتۀ او جادوگران فرعون که به مقابلۀ موسى آمدند، از مردم این شهر بودند(1/124)و حتى در روزگار ادریسی این محل به سحر و ساحری شهرت داشته است.
امروزه این شهر وجود ندارد و در منابع، میان آن وبوصیر قفط که هیچ ارتباطی با آن ندارد، خلط شده است(رمزی، 1/180).
5. بوصیرقفط، بنابر برخی شواهد، بوصیر قفط با کوم الکفار امروزی واقع در 500’1 متری جنوب شهر قفط از توابع شیخیه به مرکزیت قوص در استان قنا مطابقت دارد(همو، 1/181؛ «اطلس»، همانجا).
6. بوصیردفدنو، به گفتۀ یاقوت این بوصیر در کورۀ فیوم واقع بوده است(نک‌: بلدان، همانجا)، اما دیگر منابع تاریخی و جغرافیایی از این محل اطلاع چندانی به دست نداده‌اند.
مأخذ: ابن اثیر، الکامل؛ ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفى، قاهره، 1402ق/1982م؛ ابن تغزی بردی، النجوم؛ ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1306ق/1889م؛ ابن خلکان، وفیات؛ ابن دقماق، ابراهیم، الانتصار، بیروت، 1310ق/1893م؛ ابن ظهیره، الفضائل الباهره، به کوشش مصطفى سقا و کامل مهندس، قاهره،1969م؛ ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1975م؛ ابن فقیه، احمد، مختصر کتاب البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، 1302ق/1885م؛ ابن مماتی، اسعد، قوانین الدواوین، به کوشش عزیز سوریال عطیه، قاهره، 1411ق/1991م؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840م؛ ادریسی، محمد، نزهۀ المشتاق، بیروت، 1409ق/1989م؛ بغدادی، عبداللطیف، الافادۀ و الاعتبار(نک‌: ما، بغدادی)؛ حدودالعالم، به کوشش مریم میراحمدی و غلامرضا ورهرام، تهران 1372ش؛ خلیفۀ بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1968م؛ رمزی، محمد، القاموس الجغرافی للبلاد المصریۀ، قاهره، 1954-1958م؛ سامی، شمس الدین، قاموس الاعلام، استانیول، 1306ق/1889م؛ طبری، تاریخ؛ قدامۀ بن جعفر، الخراج، به کوشش محمد حسین زبیدی، بغداد، 1979م؛ کیلانی، محمد، مقدمه و حاشیه بر دیوان بوصیری، قاهره، 1393ق/1973م؛ مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، 1893؛ همو، مروج الذهب، به کوشش محمدمحیی الدین عبدالحمید، قاهره، 1387ق/1967م؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه ، لیدن، 1906م؛ مقریزی، احمد، الخطط، به کوشش گاستون ویت، قاهره، 1913-1923م؛ یاقوت، بلدان؛ همو، المشترک، به کوشش ووستنفلد، گوتیگن، 1816م؛ یعقوبی، بلدان، بیروت، 1408ق/1988م؛ همو، تاریخ، بیروت، 1379ق/1960م؛ نیز:
Arberry, A.J., » The Contribution to Islam«, The Legacy of Egypt, ed. S.R.K. Glanville, Oxford, 1953;Atlas of World, New york,1997; Baghdādi, A., AI-I fādah wa’I- I‘tibār (The Eastern Key), ed. And tr.K.H.Zand et al., London, 1965; EI2.
محمد حسین اشرف





































1.Atlas …