بوزْجانى‌، درويش‌ على‌، عارف‌، عالم‌ و شرح‌ حال‌نويس‌ سدة و 0ق‌/5 و 6م‌. دانسته‌ها دربارة بوزجانى‌ اندك‌، و منحصر به‌ اطلاعات‌ مختصري‌ است‌ كه‌ او خود در كتاب‌ روضة الرياحين‌ به‌ دست‌ داده‌ است‌. وي‌ به‌ بوزجان‌ بوژگان‌ كه‌ روزگاري‌ حاكم‌نشين‌ جام‌ بود، انتساب‌ دارد و بيشتر عمر خود را در تربت‌ جام‌ و نواحى‌ اطراف‌ آن‌ گذرانده‌ است‌ بوزجانى‌، 31؛ ياقوت‌، /56؛ مولوي‌، /، 39. بوزجانى‌، ظاهراً به‌ سبب‌ تعلق‌ خاطرش‌ به‌ خاندان‌ احمد جام‌، نسبت‌ جامى‌ نيز داشته‌ است‌ بوزجانى‌، 3، 3.
او در تصوف‌ شاگرد خواجه‌ عزيزالله‌ جامى‌ د 02ق‌/497م‌، از نوادگان‌ احمد جام‌ د 36ق‌/142م‌ و از عارفان‌ طريقة نقشبنديه‌ بود و از اين‌رو، سلسلة خرقة او با واسطه‌ به‌ شيخ‌ بهاءالدين‌ نقشبند د 91ق‌/389ق‌ مى‌رسد همو، 24.
وي‌ علاوه‌ بر سلوك‌ عملى‌، علوم‌ ادبى‌، فقه‌، تفسير و معارف‌ صوفيه‌ را نيز نزد عزيزالله‌ كه‌ طالبان‌ و مبتديان‌ را به‌ مطالعة رسائل‌ و كتب‌ امام‌ محمد غزالى‌ و نيز فتوحات‌ ابن‌ عربى‌ تشويق‌ مى‌كرد، فرا گرفت‌. تصويري‌ كه‌ بوزجانى‌ از عزيزالله‌ به‌ دست‌ داده‌، نشانگر ارادت‌ عميق‌ او به‌ شيخ‌ خود است‌ كه‌ به‌ گفتة وي‌، مردي‌ متورع‌ و متقى‌ بود و در «آداب‌ شرعيه‌ و سنن‌ سنية نبويه‌»... و نيز در «ستر احوال‌ و اخفاي‌ اعمال‌» بسيار مى‌كوشيد ص‌ 24، 30-31.
بوزجانى‌ صاحب‌ اثري‌ به‌ نام‌ روضةالرياحين‌ است‌ كه‌ در شرح‌ احوال‌ احمد جام‌ و فرزندان‌ و نوادگان‌ او نوشته‌ شده‌ است‌. خود وي‌ دربارة اين‌ اثر گفته‌ كه‌ نخست‌ مى‌خواسته‌ است‌ رساله‌اي‌ در شرح‌ احوال‌، اقوال‌ و كرامات‌ استادش‌ عزيزالله‌ بنويسد، اما پس‌ از مشورت‌ با برخى‌ از دوستان‌، برآن‌ شد كه‌ احوال‌ و مقامات‌ شيخ‌ احمد جام‌ و فرزندان‌ و نوادگان‌ او را نيز زينت‌بخش‌ اين‌ رساله‌ گرداند ص‌ 3 بب، 32-33. مؤلف‌ در تأليف‌ اين‌ كتاب‌، از آثاري‌ چون‌ مقامات‌ ژنده‌پيل‌ محمد غزنوي‌، مقامات‌ شيخ‌ احمد قرخستانى‌، خلاصةالمقامات‌ ابوالمكارم‌ جامى‌ و مقامات‌ الاولاد ابوحفص‌ عمر صاغونى‌ بهره‌ جسته‌ است‌؛ افزون‌ بر اينها، در برخى‌ موارد از سراج‌ السائرين‌ شيخ‌ احمد جام‌، رموز الحقائق‌ خواجه‌ ظهيرالدين‌ عيسى‌ و نفحات‌الانس‌ جامى‌ نيز استفاده‌ كرده‌ است‌ همو، 4، 0 -1، 16-17؛ نيز نك: احمد جام‌، ؛ جامى‌، 54- 55، 97، 74 - 75.
روضةالرياحين‌ داراي‌ يك‌ مقدمه‌ و مقصد است‌. مقدمه‌ كه‌ در فصل‌ تنظيم‌ شده‌، مشتمل‌ بر موضوعاتى‌ چون‌ اهميت‌ صحبت‌ پيران‌ و فوايد نقل‌ حكايات‌ ايشان‌، معنى‌ كرامات‌، ولى‌ و ولايت‌ و ارباب‌ ولايت‌ است‌ نك: ص‌ 3-4. مقصد اول‌ كتاب‌ به‌ بيان‌ احوال‌ و مقامات‌ و كرامات‌ شيخ‌ احمد جام‌ اختصاص‌ دارد. مؤلف‌ در اين‌ مقصد و نيز ديگر مقصدها، از ذكر روايتهاي‌ ضعيف‌ و كرامتهاي‌ عجيب‌ منسوب‌ به‌ احمد جام‌ پرهيز نموده‌، و به‌ نقل‌ برخى‌ موارد قابل‌ قبول‌ اكتفا كرده‌ است‌ ص‌0-1؛قس‌:غزنوي‌، مقامات‌،39-40،«بخشهايى‌ازمقامات‌»،23- 25؛ ابوالمكارم‌، 2، 5، 8 بب. مقصد دوم‌ در شرح‌ فضايل‌ و كرامتهاي‌ فرزندان‌ و نوادگان‌ احمد جام‌ است‌ ص‌ 3. بوزجانى‌ در اين‌ مقصد علاوه‌ بر آثار مكتوب‌ از روايات‌ شفاهى‌ معتبر نيز بهره‌ جسته‌ است‌ ص‌ 3-4، 6- 8، 00 بب. مقصد سوم‌ كه‌ بوزجانى‌ قصد داشته‌ است‌ نسبتها و نسبهاي‌ فرزندان‌ و نوادگان‌ احمد جام‌ را در آن‌ نقل‌ كند ص‌ 3، ظاهراً هرگز تأليف‌ نشده‌ است‌ و اثري‌ از آن‌ دردست‌ نيست‌ نك: مؤيد، 6.
بوزجانى‌ به‌ آثار ادبى‌ و عرفانى‌ پيش‌ از خود نيز توجه‌ داشته‌، و در اين‌ اثر، اشعاري‌ از مولوي‌، سعدي‌ و نيز مباحثى‌ عرفانى‌ از ديگر آثار صوفيه‌ از جمله‌ مناهج‌ العباد الى‌ المعاد فرغانى‌ را نقل‌ كرده‌ است‌ نك: ص‌ 9، 9، 11-12، 25-26، 28؛ نيز نك: فرغانى‌، 80، 19-20. گزيده‌هايى‌ از مقصد اول‌ و نيز تمامى‌ مقصد دوم‌ به‌ كوشش‌ حشمت‌ مؤيد در 345ش‌ در تهران‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
عارف‌ نوشاهى‌ بر مبناي‌ يادداشتى‌ كه‌ در پايان‌ نسخة خطى‌ كتابى‌ از بوزجانى‌ يافته‌، 1 اثر غير از روضة الرياحين‌ به‌ او نسبت‌ داده‌ است‌ ص‌ 26-27 كه‌ از 9 عنوان‌ آن‌ هيچ‌ نشانى‌ در دست‌ نيست‌. از يكى‌ از اين‌ آثار به‌ نام‌ رشحات‌ القدس‌ فى‌ شرح‌ نفحات‌ الانس‌ جامى‌ دو نسخه‌ در كتابخانة مجلس‌ و كتابخانة خصوصى‌ حسين‌ پاشاي‌ نوايى‌ يافت‌ شده‌ است‌ شورا، /07؛ منزوي‌، /176. اين‌ اثر بااستفاده‌ از حاشية شخصى‌ به‌ نام‌ عبدالغفور بر نفحات‌ الانس‌ نوشته‌ شده‌ است‌ همانجاها. از يكى‌ ديگر از آثار منسوب‌ به‌ بوزجانى‌ به‌ نام‌ خزائن‌ الاسرار نيز نسخه‌اي‌ در كتابخانة بنياد خاورشناسى‌ شهر دوشنبه‌ موجود است‌. نويسنده‌ در اين‌ اثر به‌ موضوعات‌ گوناگونى‌ چون‌ مذاهب‌ و فرق‌، صوفيان‌، متكلمان‌، حكيمان‌، و نيز معرفت‌ ذات‌، صفات‌ و افعال‌ حق‌ پرداخته‌ است‌. مطالب‌ اين‌ كتاب‌ را رضا احمدجامى‌، يكى‌ از شاگردان‌ بوزجانى‌ از يادداشتهاي‌ استاد خود فراهم‌ آورده‌ است‌ دانش‌ پژوه‌، /8. در همان‌ كتابخانه‌، كتابى‌ به‌ نام‌ احاديث‌ اربعين‌ منسوب‌ به‌ درويش‌ على‌ بوزجانى‌ نيز وجود دارد كه‌ در فهرست‌ عارف‌ نوشاهى‌ نيامده‌ است‌. بوزجانى‌ ظاهراً اين‌ كتاب‌ را به‌ عنوان‌ تحفه‌اي‌ براي‌ فرزندان‌ شيخ‌ احمد جام‌ نوشته‌ است‌ همانجا.
مآخذ: ابوالمكارم‌بن‌ علاءالملك‌ جامى‌، خلاصةالمقامات‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ خطيب‌ سروستان‌، لاهور، كاشى‌ رام‌ پريس‌؛ احمد جام‌، ابونصر، منتخب‌ سراج‌ السائرين‌، به‌ كوشش‌ على‌ فاضل‌، مشهد، 368ش‌؛ بوزجانى‌، درويش‌ على‌، روضة الرياحين‌، به‌ كوشش‌ حشمت‌ مؤيد، تهران‌، 345ش‌؛ جامى‌، عبدالرحمان‌، نفحات‌ الانس‌، به‌ كوشش‌ محمود عابدي‌، تهران‌، 370ش‌؛ دانش‌ پژوه‌، محمدتقى‌، نسخه‌هاي‌ خطى‌ در كتابخانه‌هاي‌ اتحاد جماهير شوروي‌ و اروپا و آمريكا، تهران‌، 358ش‌؛ شورا، خطى‌؛ غزنوي‌، محمد، «بخشهايى‌ از مقامات‌ »نك: مل، آربري‌؛ همو، مقامات‌ ژنده‌پيل‌، به‌ كوشش‌ حشمت‌الله‌ مؤيد، تهران‌، 340ش‌؛ فرغانى‌، محمد، مناهج‌ العباد الى‌ المعاد، استانبول‌، 990م‌؛ منزوي‌، خطى‌؛ مولوي‌، عبدالحميد، آثار باستانى‌ خراسان‌، تهران‌، 353ش‌؛ مؤيد، حشمت‌الله‌، مقدمه‌ بر روضةالرياحين‌ نك: هم، بوزجانى‌؛ نوشاهى‌، عارف‌، «دو يادداشت‌ دربارة شيخ‌ احمد جام‌»، آينده‌، 371ش‌، س‌ 8، شم -؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز:
,A.J., X Notes and Communications,the Vita of A h mad-i J ? m n , Bulletin of the School of Oriental and African Studies, London, 1963, vol. XXVI.
محمدجواد شمس‌