بوردور، شهر و مركز استانى‌ به‌ همين‌ نام‌ در تركيه‌.
استان‌بوردور با مساحتى‌ حدود 50` كم در جنوب‌غربى‌ تركيه‌ واقع‌ است‌. اين‌ استان‌ شامل‌ شهرستان‌ به‌ نامهاي‌ِ بوردور، آغْلاسون‌، بوجاق‌، گل‌ حصار، تفنّى‌ و يشيلُوا، و 1 شهر است‌ و جمعيت‌ آن‌ در 383ش‌/004م‌، 00`41` تن‌ برآورد شده‌ است‌ III/1535 ؛ YA, «فرهنگ‌...»، تركيه‌. شهر بوردور مركز استان‌ بوردور با جمعيتى‌ حدود 01 هزار تن‌ برآوردِ 383ش‌/004م‌ در كيلومتري‌ جنوب‌ شرقى‌ درياچه‌اي‌ به‌ همين‌ نام‌ در شمال‌ اين‌ استان‌ واقع‌ است‌ II/805 ؛ IA, «فرهنگ‌».
پيشينة تاريخى‌: نتايج‌ كاوشهاي‌ باستان‌شناختى‌ِ صورت‌ گرفته‌ در منطقة حاجيلر واقع‌ در 5 كيلومتري‌ شهر بوردور، پيشينة سكناي‌ انسان‌ در اين‌ منطقه‌ را به‌ 00 ،ق‌م‌ مى‌رساند «دائرةالمعارف‌ اسلام‌»، .VI/426 البته‌ نمى‌توان‌ پيشينة اسكان‌ انسان‌ در اين‌ منطقه‌ را به‌ شهر بوردور نيز تعميم‌ داد، اما در حفاريهاي‌ انجام‌ گرفته‌ در تپه‌هاي‌ پيرامون‌ آن‌، شواهدي‌ از اسكان‌ انسان‌ِ دورة مفرغ‌، مانند تنديسهاي‌ سفالين‌، ظروف‌ سفالى‌ سرخ‌ رنگ‌ و ابزارهاي‌ برنده‌ از سنگ‌ چخماق‌ يافت‌ شده‌ است‌ همانجا؛ اوندر، .115
بوردور در منطقة پسيدياي‌ باستان‌ واقع‌ شده‌، و آثاري‌ از تمدنهاي‌ يونان‌ و روم‌ قديم‌ در آن‌ بر جاي‌ مانده‌ است‌. در 500ق‌م‌ بوردور در قلمرو حكومت‌ محلى‌ِ آرزاوا كه‌ تابع‌ حتيها بود، قرار داشت‌؛ هر چند پادشاهى‌ آرزاوا در 200ق‌ م‌ به‌ استقلال‌ دست‌ يافت‌، اما ديري‌ نپاييد كه‌ فرمانبرداري‌ فريگياييها را پذيرفت‌. بوردور در سدة ق‌ م‌ به‌ تصرف‌ ليديها درآمد و در 46ق‌ م‌ با شكست‌ ليديها از سپاهيان‌ پارسى‌، اين‌ سرزمين‌ نيز مانند ديگر نواحى‌ آناتولى‌، ضميمة امپراتوري‌ هخامنشيان‌ شد «دائرةالمعارف‌ اسلام‌»، ؛ VI/427 «تاريخچه‌».
پس‌ از آنكه‌ اسكندر مقدونى‌ در 30ق‌ م‌ به‌ فرمانروايى‌ِ هخامنشيان‌ بر آناتولى‌ پايان‌ داد، آنتيخوس‌ از جانب‌ اسكندر به‌ حكومت‌ آنجا منصوب‌ شد. پس‌ از مرگ‌ اسكندر، بوردور تحت‌ نفوذ سلوكيان‌ درآمد و سپس‌ ضميمة پادشاهى‌ برغمه‌ شد. در 1ق‌ م‌ روميان‌ بوردور را تصرف‌ كردند و در 95م‌ پس‌ از تقسيم‌ امپراتوري‌ روم‌ به‌ دو بخش‌ شرقى‌ و غربى‌، اين‌ شهر تحت‌ استيلاي‌ بيزانس‌ قرار گرفت‌ و در همين‌ دوره‌ نام‌ «پوليدريون‌»، به‌ معناي‌ ناحية سنگلاخ‌، بر آن‌ نهاده‌ شد همانجا. پيش‌ از آنكه‌ بوردور به‌ اين‌ نام‌ خوانده‌ شود، «ليمْنومْبْريا»، به‌ معناي‌ شهر درياچه‌ ناميده‌ مى‌شد 2 .EI
شايد واژة پوليدريون‌، بعدها به‌ بوردور بدل‌ شده‌ باشد، چنان‌كه‌ اهالى‌ بوردور نيز امروزه‌ نام‌ شهر را «بولدور» تلفظ مى‌كنند و در برخى‌ منابع‌ غربى‌ نيز اين‌ نام‌ با همين‌ تلفظ آمده‌ است‌ «دائرةالمعارف‌ ترك‌»، ؛ VIII/425 بايراق‌، 26 º «تاريخچه‌». بوردور تا سدة ق‌/1م‌ همچنان‌ در قلمرو امپراتوري‌ بيزانس‌ باقى‌ بود، تا اينكه‌ پس‌ از شكست‌ بيزانس‌ از سلجوقيان‌، در جنگ‌ ملازگرد 63ق‌/071م‌ قبايل‌ تركمن‌ تا حوالى‌ بوردور نفوذ كردند.
بنا به‌ برخى‌ روايات‌، طايفة قنالى‌ - از قبايل‌ تركمن‌ - هنگام‌ رسيدن‌ به‌ اين‌ منطقه‌ در مقابل‌ زيباييهاي‌ طبيعى‌ آن‌، اين‌ جمله‌ را به‌ زبان‌ آوردند: «جنت‌بورادا دور»بهشت‌ دراينجاست‌.گفته‌ شده‌ كه‌ عبارت‌ِ«بورادا دور» به‌ مرور زمان‌ به‌ شكل‌ بوردور درآمده‌ است‌ «دائرةالمعارف‌ اسلام‌»، همانجا؛ «تاريخچه‌».
تركها پس‌ از اسكان‌ در اين‌ محل‌ بازاري‌ به‌ نام‌ «آلان‌ پازاري‌» در جاي‌ اولوجامع‌ جامع‌ كبير فعلى‌ ساختند، ولى‌ به‌ سبب‌ مسيل‌ بودن‌ِ آنجا، به‌ تدريج‌ به‌ دامنة تپه‌اي‌ منتقل‌ شدند؛ بدين‌ ترتيب‌، تدريجاً شهري‌ ساخته‌ شد كه‌ امروزه‌ بوردور ناميده‌ مى‌شود «دائرةالمعارف‌ اسلام‌»، همانجا.
بوردور در طى‌ جنگ‌ صليبى‌ اول‌ از قلمرو سلجوقيان‌ خارج‌ شد، ولى‌ در نيمة اول‌ سدة ق‌/3م‌ دوباره‌ به‌ دست‌ تركان‌ افتاد. در 41ق‌/ 243م‌ پس‌ از شكست‌ سلجوقيان‌ آناتولى‌ در جنگ‌ كوسه‌ داغ‌ از مغولان‌، اميرنشينهايى‌ در آناتولى‌ شكل‌ گرفت‌ و بوردور در اميرنشين‌ بنى‌حَميد واقع‌ شد. دونداربيگ‌، مؤسس‌ اميرنشين‌ بنى‌ حميد در 99ق‌/300م‌ مسجدي‌ را كه‌ امروزه‌ اولوجامع‌ ناميده‌ مى‌شود، ساخت‌ همانجا.
بوردور در دورة حاكميت‌ِ بنى‌ حميد توسعه‌ يافت‌. اين‌ اميرنشين‌ با اينكه‌ حاكميت‌ ايلخانان‌ مغول‌ را پذيرفته‌ بود، ولى‌ مورد حملة تيمورتاش‌، والى‌ِ كل‌ ايلخانان‌ و آناتولى‌ قرار گرفت‌ و در 17ق‌/ 317م‌ به‌ تصرف‌ وي‌ درآمد؛ اما پس‌ از فرار تيمورتاش‌ به‌ مصر، اسحاق‌ بيگ‌ از اخلاف‌ دونداربيگ‌ - كه‌ وي‌ نيز در مصر به‌ سر مى‌برد - به‌آناتولى‌ بازگشت‌ و اميرنشين‌ بنى‌حميد را احيا كرد «تاريخچه‌»؛ اوزون‌ چارشيلى‌، «اميرنشينها...»، .64-65 بوردور نيز بار ديگر تحت‌ حاكميت‌ بنى‌ حميد درآمد، تا اينكه‌ در زمان‌ سلطان‌ مراد اول‌ سل 61-92/360- 390م‌ حسين‌ بيگ‌ - از امراي‌ بنى‌ حميد - اسپارتا و حوالى‌ آن‌ را كه‌ شامل‌ بوردور نيز مى‌شد، در برابر 5 هزار سكة طلا به‌ عثمانيان‌ واگذار كرد بايراق‌، همانجا.
اين‌ بطوطه‌ كه‌ در سدة ق‌/4م‌ از بوردور ديدن‌ كرده‌ است‌، بوردور را شهري‌ كوچك‌ با باغها و آبهاي‌ روان‌ وصف‌ مى‌كند و مى‌نويسد كه‌ قلعة آن‌ بر فراز كوهى‌ بلند به‌ نام‌ شاهيك‌ قرار دارد. او در گزارش‌ خود به‌ جماعت‌ جوانمردان‌ِ شهر نيز اشاره‌ كرده‌ است‌ ص‌ 03.
پس‌ از شكست‌ بايزيد اول‌ از امير تيمور در جنگ‌ آنكارا 04ق‌/ 402م‌ و احياي‌ مجدد اميرنشينها، بوردور بار ديگر تحت‌ حاكميت‌ بنى‌حميد قرار گرفت‌ بايراق‌، همانجا؛ اما بعد از مدتى‌ عثمانيان‌ نه‌ تنها بر بوردور، بلكه‌ بر سراسر آناتولى‌ مستولى‌ شدند. در 17ق‌/511م‌، بوردور مانند بسياري‌ از شهرهاي‌ آناتولى‌ دستخوش‌ نابسامانيهاي‌ ناشى‌ از عصيان‌ شاهقلى‌ باباي‌ تكلو شد و خسارات‌ بسياري‌ ديد نك: اوزون‌ چارشيلى‌، «تاريخ‌...»، .II/230
بوردور در اوايل‌ حاكميت‌ عثمانيان‌، مركز قضايى‌ وابسته‌ به‌ ايالت‌ حميد با مركزيت‌ اسپارتا بود و در واقع‌ قصبه‌اي‌ به‌ شمار مى‌رفت‌. به‌ موجب‌ سندي‌ در 83ق‌/478م‌ بوردور داراي‌ محله‌ بوده‌ كه‌ يكى‌ از آنها به‌ مسيحيان‌ تعلق‌ داشته‌ است‌ «دائرةالمعارف‌ اسلام‌»، .VI/427 اين‌ شهر در سدة 0ق‌/6م‌ از تأثير عصيان‌ سوخته‌ها طلاب‌ بركنار نماند. همچنين‌ در اواخر همان‌ سده‌، در معرض‌ تخريبهاي‌ عاصيان‌ جلالى‌ قرار گرفت‌؛ اما به‌رغم‌ اين‌ عصيانها و تخريبها در قياس‌ با يك‌ سده‌ پيش‌ از آن‌ توسعه‌ يافت‌ و بر شمار محله‌هاي‌ آن‌ افزوده‌ شد. يكى‌ از محله‌هاي‌ جديد، محلة دباغخانه‌ بود كه‌ بيانگر فعاليت‌ اقتصادي‌ محله‌ در آن‌ زمان‌ است‌ همان‌، .VI/427-428
بوردور در 288ق‌/871م‌ به‌ صورت‌ مركز سنجقى‌ درآمد كه‌ وابسته‌ به‌ ولايت‌ قونيه‌ بود بايراق‌، .126 به‌ نوشتة سامى‌، بوردور يكى‌ از سنجق‌ استان‌ قونيه‌ بود و در منتهاي‌ شمال‌ غربى‌ اين‌ استان‌ قرار داشت‌ /375. اين‌ شهر در اواخر سدة 3ق‌/9م‌ دچار آتش‌سوزي‌ مهيبى‌ شد كه‌ در آن‌ بخش‌ بزرگى‌ از بازار و 50 خانه‌ از ميان‌ رفت‌ «دائرةالمعارف‌ اسلام‌»، .VI/428 با اين‌ همه‌، در اوايل‌ سدة 4ق‌/0م‌ بوردور داراي‌ كارگاه‌ روغن‌كشى‌، 13` خانه‌، 48 دكان‌، 6 آسياب‌، 4 دباغخانه‌، كاروان‌سرا، حمام‌ و 4 مسجد بوده‌ است‌ II/805) .(IA, كوئينه‌، سياح‌ اروپايى‌ نيز از وجود 4 مسجد، خانقاه‌، 1 مدرسه‌، كليساي‌ بيزانسى‌، كليساي‌ ارمنى‌، حمام‌ و كاروان‌سرا سخن‌ گفته‌ است‌. بر اثر زمين‌ لرزه‌اي‌ كه‌ در 332ق‌/914م‌ رخ‌ داد، خسارات‌ سنگينى‌ به‌ شهر وارد آمد «دائرةالمعارف‌ اسلام‌»، همانجا. با پايان‌ يافتن‌ جنگ‌ جهانى‌ اول‌ و شكست‌ ارتش‌ عثمانى‌، نيروهاي‌ ايتاليايى‌ بخشهايى‌ از آناتولى‌ از جمله‌ بوردور را به‌ اشغال‌ خود درآوردند نك: بايور، ؛ II(3)/456 شاو، /55.
بوردور در 338ق‌/920م‌ به‌ صورت‌ يك‌ لواي‌ مستقل‌ درآمد و در همان‌ سال‌ نخستين‌ نمايندگانش‌ را نيز به‌ مجلسهاي‌ تركيه‌ فرستاد بايراق‌، همانجا؛ در 302ش‌/923م‌ در تقسيمات‌ جديد بعد از عثمانيها به‌ صورت‌ مركز ولايتى‌ به‌ همين‌ نام‌ درآمد. در 315ش‌/ 936م‌ خط آهن‌ تركيه‌ به‌ اين‌ شهر رسيد همانجا.
در بوردور و حوالى‌ آن‌ نظير اسپارتا، باغهاي‌ گل‌ زيادي‌ وجود دارد كه‌ از محصول‌ آنها اسانس‌ گل‌ سرخ‌ تهيه‌ مى‌شود II/806) .(IA, امروزه‌ بوردور داراي‌ كارخانه‌هاي‌ قند، اسانس‌ گل‌ سرخ‌، لبنيات‌، آرد، سيمان‌ و آجرپزي‌، نساجى‌ و تراكتورسازي‌ است‌ «دائرةالمعارف‌ جديد...»، .II/457 قالى‌بافى‌ بوردور از ديرباز شهرت‌ داشته‌ است‌. در اين‌ شهر پارچه‌هاي‌ پنبه‌اي‌ و پشمى‌ هم‌ بافته‌ مى‌شود. بافته‌هاي‌ پنبه‌اي‌ بوردور كه‌ آن‌ را «آلاچه‌» مى‌گويند، امروزه‌ نيز از اهميت‌ زيادي‌ برخوردار است‌.
مشهورترين‌ آثار باستانى‌ بوردور اينهاست‌: معبد آنتونينوس‌ به‌ ابعاد 0ئ2 متر؛ آمفى‌ تئاتر رومى‌ با گنجايش‌ 2 هزار نفر؛ ميدان‌ ورزشى‌ متعلق‌ به‌ سدة م‌، و همچنين‌ بقاياي‌ قلعه‌اي‌ بازمانده‌ از دورة بيزانسيها بايراق‌، .127
از آثار دورة اسلامى‌ مى‌توان‌ اولو جامع‌، مساجد شيخ‌ سنان‌، قره‌ سنير، ديوان‌ بابا، سليم‌زاده‌ «دائرةالمعارف‌ جديد»، همانجا، و نيز بناي‌ طاش‌ اُدا ياد كرد؛ طاش‌ ادا منزلگاهى‌ براي‌ پذيرايى‌ از مسافران‌ بوده‌ كه‌ نمونة آن‌ كمتر ديده‌ شده‌ است‌ ميدان‌لاروس‌، .III/467
از ويژگيهاي‌ بوردور داشتن‌ فرهنگ‌ عامه‌اي‌ غنى‌ است‌ اوندر، همانجا. از نويسندگان‌ و شعراي‌ معروف‌ بوردور مى‌توان‌ ابراهيم‌ زكى‌ 922-984م‌ را نام‌ برد كه‌ آثاري‌ منظوم‌ و منثور در ادبيات‌، و بيشتر در فرهنگ‌ عامة منطقه‌ از خود برجاي‌ گذاشته‌ است‌ «دائرةالمعارف‌ جديد»، .II/458
مآخذ: ابن‌ بطوطه‌، محمد، رحلة، به‌ كوشش‌ طلال‌ حرب‌، بيروت‌، 407ق‌/987م‌؛ سامى‌، شمس‌الدين‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 306ق‌؛ شاو، ا. ج‌. و ا . ك‌. شاو، تاريخ‌ امپراتوري‌ عثمانى‌ و تركية جديد، ترجمة محمود رمضان‌زاده‌، مشهد، 370ش‌؛ نيز:
, M. O., T O rkiye tarihi yerler k o lavuzu, Istanbul, 1994; Bayur, Y. H., T O rk ink o l @ b o tarihi, Ankara, 1983; EI 2 ; IA; Meydan Larousse, Istanbul, 1987; Z nder, M., Sehirden sehire Anadolu, T O rkiye is bankas o , 1997; Tarih 5 esi, www. maliye. gov. tr/defterdarliklar/ burdur/ilimiz. htm; T O rk ansiklopedisi, Istanbul, 1976; T O rkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi, Istanbul, 1992; Uzun 5 ars o l o , I. H., Anadolu beylikleri, Ankara, 1969; id, Osmanl o tarihi, Ankara, 1983; The World Gazetteer, www. world_gazetteer.com.htm; YA; Yeni T O rk ansiklopedisi, Istanbul, 1985.
وهاب‌ ولى‌