بوداپِسْت، به زبان مجاري بوداپِشت، تختگاه و مركز سياسى، اقتصادي و
فرهنگى مجارستان. اين شهر در دو سوي رود دانوب در محلى واقع شده است كه
آب از نواحى كوهستانى به مسير وسطاي رود دانوب سرازير مىشود IV/87) , 3 .(BSEبوداپست
از بخشهاي پِست پشت، بودا و اُبودا بوداي قديم تشكيل يافته است «دائرةالمعارف...»،
.VI/344 اين بخش در 290ق/873م مشتركاً شهر واحدي را تشكيل دادند هالاس، .8
در مآخذ براي نخستينبار در 43ق/148م از بودا، اُبودا و پست ياد شده است 3 ،
BSEهمانجا. بودا نامى است مجاري كه صورت اسلاوي آن بُدين بوده است. در
مآخذ تركى اين نام به صورتهاي بودين، بِدون، بودون، بوديم و بودِم آمده
است I/1287) , 2 EIII/748; .(IA,
هواي بوداپست معتدل و ميانگين دماي آن در تير ماه 1 تا 2 و در دي ماه صفر
تا - است. مساحت شهر 25 كم است 3 ، BSEهمانجا. جمعيت بوداپست در 266ق/850م
00 هزار نفر بود كه در 318ق/900م به 61 هزار، و در 340ش/961م به 00`12` نفر
رسيد همانجا. از 970 تا 993م جمعيت بوداپست كمى بيش از دو ميليون نفر بود كه
در 378ش/999م به 53`38` نفر كاهش يافت «بوداپست».
ناحية بوداپست از روزگاران كهن سكونتگاه مردم سِلْت كِلْت بود. در سدههاي
-م روميان بدان نواحى مهاجرت كردند. ظهور مجارها در اين سرزمين را حدود سال
82ق/95م دانستهاند. چنين به نظر مىرسد كه تا سدة ق/0م اسلاوها در اراضى
پست سكنا داشتند. در 39ق/242م بودا به صورت تختگاه درآمد و از 51ق/350م به
مقر دائمى شاهان مجار بدل گرديد 3 ، BSEهمانجا. در سدة ق/4م گروهى از قوم
ياس در شمال غربى بودا سكنا گزيدند. چنين به نظر مىرسد كه اين گروه تا
اوايل سدة ق/5م ساكن ناحية بودا بودند پالوتسى هوروات، 8. ياسها گويشى
ايرانى مشابه گويش آلانهاي قفقاز داشتند كه اكنون اوسِت ناميده مىشود. نام
ياس از سوي اهالى هنگري مجار به آنها داده شده است و اين همان نام كهن
آس است همو، 0 -1.
بودا بدين پيش از تصرف اين سرزمين از سوي نيروهاي عثمانى، جمعيت زيادي
نداشت و شمار آنها ظاهراً كمتر از هزار نفر بود. در آغاز سلطة تركان نيز گروهى
از اهالى، بدين را ترك گفتند. در ميان ساكنان بدين 38 خانوار مجاري مسيحى،
5 خانوار يهودي و 0 خانوار كولى قبطى بودند I/1285) , 2 .EIاوليا چلبى نيز از
وجود يهوديان در بدين بودا ياد كرده است /31-32. در زمان سلطة تركان عثمانى
بر اين منطقه، بدين «حصار اسلام» خوانده مىشد I/1284) , 2 .EIدر 32ق/526م
نيروهاي عثمانى نخستينبار به اين سرزمين حمله بردند و بدين به تصرف
لشكريان عثمانى درآمد و به آتش كشيده شد. از اين پس فاتحان آن را «ولايت
بودين» ناميدند پچوي، /8-9؛ فريدون بك، /54؛ اوليا چلبى، /14؛ بروكلمان، .291
مورخان و جهانگردان ترك از وجود دژهاي استواري در اين سرزمين خبر دادهاند
كه در تصرف لشكريان عثمانى بوده است همانجا؛ صولاقزاده، 58-59. پس از اين
پيروزي، سليمان قانونى، سلطان عثمانى يانوش زاپوليا ژان زاپوليا را به
عنوان شاه مجارستان برگزيد، ولى گروههاي رقيب فرديناند دوك اتريش را كه
برادر شارل پنجم شارل كَن امپراتور آلمان و از خاندان هابسبورگ بود،
برگزيدند. درنتيجه، مجارستان داراي دو پادشاه شد. فرديناند پس از بازگشت
نيروهاي عثمانى، به بدين حملهور شد و يانوش زاپوليا را مجبور به فرار كرد.
دوك اتريش از سلطان سليمان خواست كه او را به رسميت بشناسد، ولى سلطان
تقاضايش را نپذيرفت و از او خواست كه بدين را به يانوش زاپوليا وا گذارد،
ولى فرديناند نپذيرفت. اين وضع تا 35ق/529م ادامه يافت، تا اينكه سلطان
سليمان قانونى با نيرويى مركب از 50 هزار نفر عازم پيكار شد و بدين را به
تصرف در آورد اوزون چارشيلى، .II/327-329 در 36ق نيز، بدين بار ديگر از سوي
نيروهاي عثمانى تسخير شد اوليا چلبى، /20-21.
در اواخر سال 39ق/532م نيروهاي عثمانى دژهاي پوزاگا، زايِسْنه، نِمْچه نمسه
و پودْگراد را فتح كردند اوزون چارشيلى، .II/335 اين پيكار ماه ادامه يافت
همانجا. در 48ق/541م نيروهاي مجار با اغتنام فرصت دژ بودين بدين را به تصرف
خود درآوردند، ولى اين وضع ديري نپاييد؛ سرانجام در همان سال سپاهيان
عثمانى بار ديگر دژ مذكور را مسخر كردند اوليا چلبى، /22-24؛ اوزون چارشيلى،
.II/338 در 50ق/543م سلطان سليمان قانونى حملة سازمان يافتة ديگري را به
مجارستان آغاز كرد مانتران، .153 سبب لشكركشى آن بود كه فرديناند با نيروي 0
هزار نفري خود محافظان قلعة بودا بدين را كه بيش از هزار نفر نبودند، به
محاصره گرفته بود. در پيكاري كه ميان لشكريان عثمانى و سپاه فرديناند روي
داد، مجارها شكست خوردند و اِستِرگون استرگوم تختگاه كهن مجارستان كه قبور
شاهان مجار در آنجا بود، به چنگ نيروهاي عثمانى درآمد و ضميمة بيگلربيگى بدين
شد اوزون چارشيلى، 495-496 .II/339,
در سدة 0ق/6م امپراتوري عثمانى بارها با امپراتوري خاندان هابسبورگ درگير
جنگ شد. هابسبورگها ائتلافى جنگى پديد آوردند و چند بار در اواخر همان سده و
اوايل سدة بعد بودا را محاصره كردند، ولى مدافعان توانستند حملات مهاجمان را
دفع كنند. بزرگترين درگيريها در 095ق/684م روي داد كه طى آن نيروهاي
امپراتوري اتريش و مجارستان با تركان عثمانى به پيكاري سخت دست زدند؛ اين
درگيري تا 097ق/686م ادامه يافت و به پيروزي نيروهاي اتريش و مجار - كه
لشكريان اتحاد مقدس ناميده مىشدند - منجر گرديد I/1284) , 2 ;EIIV/472 , 3 .(BSEبدين
ترتيب، بودا كه تركان آن را «شهر غازيان» و «حصار اسلام» مىناميدند، و نيز
ديگر شهرهاي مجارستان از تصرف امپراتوري عثمانى بيرون آمد 2 ، EIنيز 3 ،
BSEهمانجاها؛ مانتران، .247
در نوشتههاي آلمانى به نام اُفِن بر مىخوريم كه براي بودا بدين به كار
مىرفته است. نام پست را نيز اسلاوها بر زيستگاه خود در سوي ديگر رود دانوب
نهاده بودند. با مهاجرت مجارها به اين سرزمين نامهاي پشت و بودا از سوي
آنان پذيرفته شد و رفته رفته اين سرزمين بوداپست بوداپشت نام گرفت II/748
؛ IA, مانتران، همانجا.
طى كمتر از يك قرن و نيم حاكميت دولت عثمانى، 5 نفر به سمت بيگلربيگى
بودين منصوب شدند كه هريك مدتى كوتاه بر آن سرزمين فرمان راندند.همينامر
مانع نوسازيِبودا گرديد.درميان بيگلربيگيهاي اين سرزمين صوقللى مصطفى پاشا
از همه مهمتر بود. وي توانست حدود 2 سال از 73 تا 86ق/566 تا 578م سمت
بيگلربيگى بودين را عهدهدار باشد «دائرةالمعارف»، .VI/347
از اوايل سدة 2ق/8م بوداپست تحت تصرف خاندان هابسبورگ قرار گرفت. مجارستان
پس از خروج نيروهاي عثمانى از منطقه، حدود دو قرن دستخوش دگرگونيهايى شد.
در سالهاي 264- 265ق/ 848-849م گروههايى به سرپرستى شاندور پِتوفى در ناحية
پست پشت بر ضد خاندان هابسبورگ سر به شورش برداشتند كه توفيقى نيافتند. در
خلال اين شورش، اهالى بوداپست نقش عمدهاي ايفا كردند. شورشيان قلعة بودا
را مدتى در محاصره داشتند، تا اينكه سرانجام، در رمضان 265/اوت 849م تسليم
شدند IV/472-473 , 3 .BSE
در 284ق/867م بر پاية توافقى ميان خاندان هابسبورگ و سران كشور مجارستان،
امپراتوري اتريش - مجارستان تأسيس گرديد و مجارستان كشوري خودمختار، و
بوداپست به عنوان مركز آن شناخته شد. در سالهاي 912 و 917م اعتصابهايى در
بوداپست روي داد. پس از شكست امپراتوري اتريش در جنگ جهانى اول، مجارستان
استقلال يافت و بوداپست همچنان به صورت تختگاه دولت جديد اين كشور باقى
ماند. در زمان جنگ جهانى دوم، طى درگيري ميان نيروهاي شوروي و آلمان،
بوداپست، به ويژه ناحية پست دچار ويرانى بسيار شد همان، 474 .IV/87,
موافقتنامههاي سري يالتا و پُتسدام، و تقسيم اروپا به دو منطقة نفوذ سبب شد
كه مجارستان در منطقة نفوذ دولت اتحاد شوروي قرار گيرد. در آبان 335ش/3 اكتبر
956م مردم مجارستان براي كسب استقلال سر به شورش برداشتند. بوداپست در اين
خيزش عام نقش عمدهاي برعهده داشت. اين قيام كه 3 روز ادامه يافت با
هجوم ارتش شوروي به مجارستان سركوب گرديد. در اثناي پيكار، خسارات فراوانى
بهشهر بوداپست واردآمد و ايمرهناگى رئيسدولت مجارستان، نخست به يوگسلاوي،
و سپس به رومانى پناه برد مراي، 78، 55، جم. پس از فروپاشى اتحاد شوروي،
شهر بوداپست همچنان به عنوان مركز دولت جمهوري مجارستان باقى ماند.
ارتباط آبى بوداپست با درياي سياه از طريق رود دانوب موجب پيشرفتهاي
اقتصادي و بازرگانى اين شهر گرديد. اوليا چلبى در سفري به بوداپست
073ق/663م از هر دو ناحية بودا بودين و پست، تصوير روشنى ارائه كرده است.
وي در مورد قلعة بدين و كاخ شاهان مجار مىنويسد كه سلطان سليمان قانونى در
32ق/526م پس از تصرف قلعة بودين مدتى به تماشاي آن پرداخت و گفت «چه
مىشد اگر چنين قصري در استانبول مىداشتيم» /14. كليساها در عهد حاكميت
تركان عثمانى به مساجد تبديل شدند، از جمله سلطان سليمان قانونى كليساي
مريم مقدس را در بودا به مسجد تبديل كرد و مسجد سلطان سليمان سلطان سليمان
جامعى يا جامع بزرگ ناميده شد. وي محرابها را متوجه مكة مكرمه نمود و در
آنجا نماز گزارد همو، /25؛ همچنين كليساي كاخ پادشاهى به مسجد كاخ سراي
جامعى يا اندرون جامعى، كليساي سنت جرج به مسجد ميانى اورتا جامع و
كليساي مريم مجدليه به مسجد فتحيه فتحيه جامعى تغيير نام يافت I/1285) , 2
(.EI
در قلعة درونى بدين كه اورتا قلعه ناميده مىشد، 0 برج به نامهاي مختلف
بنا شد كه 7 برج از ديگر برجها بلندتر بودند اولياچلبى، /30. از ميان اين
برجها كه تركان آنها را قُله مىناميدند، مىتوان به قلههاي ولى بيگ، مراد
پاشا، سياوش پاشا، قره قاش پاشا، قاسم پاشا، و محمود پاشا اشاره كرد 2 ،
EIهمانجا. بيشتر ساكنان بدين كه نام اسلامى داشتند، نه از تبار ترك، بلكه
اسلاوهاي نومسلمان بودند. اين نكته مخصوصاً در ميان كوليهايى كه بيشتر آنها
لقب عبدالله بر خود نهاده بودند، مشهود بود همانجا. نام چند محل اسلامى و
خانقاه درويشان نيز در بوداپست شناخته شده است، از جمله مزار گل بابا و
مسجد سلطان طاهر فلاح، 6.
مآخذ: اولياچلبى، سياحتنامه، استانبول، 318ق؛ پالوتسىهوروات، آندراس،
پچنگها، كومانها و ياسها، ترجمة رقيه بهزادي، تهران، 375ش؛ پچوي، ابراهيم،
تاريخ، استانبول، 283ق؛ صولاق زاده، محمد، تاريخ، استانبول، 297ق؛ فريدون
بك، احمد، منشآت السلاطين، استانبول، 274ق/858م؛ فلاح، ثريا، مجارستان،
تهران، 374ش؛ مراي، تيبور، انقلاب مجارستان، سيزده روزي كه كرملين را
لرزاند، ترجمة عنايتالله رضا، تهران، 363ش؛ نيز:
, C., _ History of the Islamic Peoples, London, 1959; BSE 3 ; X Budapest n ,
Encarta, 2003; EI 2 ; Hal D sz, Z. et al., La Hongrie, Budapest, 1961; IA;
Mantran, R., Histoire de l'empire Ottoman, Lille, 1989; T O rkiye diyanet vakf o
Isl @ m ansiklopedisi, Istanbul, 1992; Uzun 5 ars o l o , I. H., Osmanl o
tarihi, Ankara, 1983.
عنايتالله رضا