بَوازيج‌، يا بوازيج‌ المَلِك‌، شهري‌ كهن‌ در ساحل‌ راست‌ رود زاب‌ كوچك‌ اصغر، اسفل‌، در نزديكى‌ ملتقاي‌ آن‌ با دجله‌. اين‌ شهر ميان‌ تكريت‌ و اربل‌ واقع‌ بوده‌ ادريسى‌، /58؛ ياقوت‌، المشترك‌، 7، و از نواحى‌ موصل‌ به‌شمار مى‌آمده‌ است‌ ابوعبيد، 97؛ ياقوت‌، بلدان‌، /50. برخلاف‌ جغرافى‌نويسان‌ متقدم‌ مثلاً نك: ابن‌ حوقل‌، /25، ادريسى‌ بوازيج‌ را جزو ناحية جزيره‌ در شمال‌ عراق‌ دانسته‌ است‌ همانجا.
بوازيج‌ از نام‌ سريانى‌ بيت‌ وازيق‌ باجگاه‌ گرفته‌ شده‌، و در زمان‌ ساسانيان‌ گويا خنياشاپور نيز خوانده‌ مى‌شده‌ است‌ 2 ؛ EIنيز نك: ابن‌ خردادبه‌، 4. اين‌ شهر را بوازيج‌ الملك‌ نيز خوانده‌اند تا از مكان‌ ديگري‌ موسوم‌ به‌ بوازيج‌ الانبار بازشناخته‌ شود ياقوت‌، همانجا، نيز المشترك‌، 8. بوازيج‌ الملك‌ در روزگار عمر، توسط هاشم‌ بن‌ عتبة ابن‌ ابى‌ وقاص‌، معروف‌ به‌ مرقال‌ گشوده‌ شد بلاذري‌، 70.
در سده‌هاي‌ و ق‌/ و 0م‌ بوازيج‌ همچون‌ ديگر نواحى‌ و شهر هاي‌ جزيره‌ از مراكز فعاليت‌ خوارج‌ بود همدانى‌، 47؛ مسعودي‌، /00؛ ابن‌ نديم‌، 95. به‌ گفتة ابن‌ حوقل‌ بوازيج‌ مسكن‌ قومى‌ از خوارج‌ و پناهگاه‌ دزدان‌ بود و مردم‌ آنجا به‌ كارهاي‌ ناپسند و خريد و فروش‌ اموالى‌ كه‌ برخى‌ قبايل‌ مانند بنى‌ شيبان‌ از راهزنى‌ به‌ چنگ‌ مى‌آوردند، مشغول‌ بوده‌اند همانجا. در زمان‌ خليفه‌ منتصر حك 47- 48ق‌/61 -62م‌، ابوالعمود شاري‌ در بوازيج‌، موصل‌ و يمن‌ شورش‌ كرد و كارش‌ بالا گرفت‌ و خوارج‌ كرد و عرب‌ به‌ او پيوستند، اما در يكى‌ از نبردهايش‌ با سپاهيان‌ خليفه‌ به‌ اسارت‌ درآمد مسعودي‌، /3. در 52ق‌/66م‌ مُساوربن‌ عبدالحميد شاري‌ بجلى‌ موصلى‌ در بوازيج‌ سر به‌ شورش‌ برداشت‌. در 58ق‌/72م‌ مسرور بلخى‌، فرمانده‌ سپاه‌ خليفه‌، در نبردي‌ گروهى‌ از ياران‌ او را به‌ اسارت‌ گرفت‌. مساور شاري‌ در 63ق‌ در حالى‌ كه‌ از بوازيج‌ براي‌ مصاف‌ با لشكريان‌ خليفه‌ حركت‌ كرده‌ بود، درگذشت‌ طبري‌، /01، 32؛ ابن‌ اثير، الكامل‌، /74- 75، 57، 09.
در سالهاي‌ 17 و 18ق‌/29 و 30م‌ نيز شورشهايى‌ در بوازيج‌ به‌ رهبري‌ سركردگان‌ خوارج‌، محمدبن‌ صالح‌ و صالح‌ بن‌ محمود بجيلى‌ درگرفت‌ كه‌ امير موصل‌، ابوالسرايا نصر بن‌ حمدان‌ اين‌ شورشها را فرو نشاند همان‌، /14، 20-21. در 45ق‌/053م‌، بساسيري‌ ه م‌ بر ضد راهزنان‌ كرد و عرب‌ كه‌ در شهرهاي‌ شمالى‌ عراق‌ دست‌ به‌ فساد گشوده‌ بودند، لشكر كشيد و آنان‌ را در بوازيج‌ سركوب‌ كرد. وي‌ در شوال‌ 48 نيز تا موصل‌ پيش‌ رفت‌ و در آنجا به‌ نام‌ فاطميان‌ خطبه‌ خواند، اما در اوايل‌ سال‌ بعد طغرل‌ سلجوقى‌ در لشكركشى‌ خود بوازيج‌ را پس‌ از توقفى‌ كوتاه‌ پشت‌ سر نهاد و موصل‌ را گرفت‌. جانشين‌ او الب‌ ارسلان‌ در 58ق‌/066م‌ بوازيج‌ را با شهرها و نواحى‌ ديگر به‌ حاكم‌ موصل‌، شرف‌الدوله‌ مسلم‌ بن‌ قريش‌ به‌ اقطاع‌ داد همان‌، /96، 25- 28، 0/0 -1.
چندي‌ پس‌ از برافتادن‌ سلطة بنى‌ عقيل‌ در موصل‌ و جزيره‌ و ديار بكر، سلطان‌ محمد سلجوقى‌ اين‌ نواحى‌ را در 00ق‌ به‌ اتابك‌ چاوُلى‌ واگذاشت‌. وي‌ در مسير خود بوازيج‌ را تصرف‌ كرد و به‌رغم‌ سوگند خود روز در اين‌ شهر به‌ غارت‌ پرداخت‌ همان‌، 0/22-23. سلطان‌ محمود سلجوقى‌ در 21ق‌/127م‌ اتابك‌ عمادالدين‌ زنگى‌ را به‌ جاي‌ اتابك‌ چاولى‌ به‌ حكومت‌ موصل‌ گماشت‌. او بر سر راه‌ خود به‌ موصل‌، نخست‌ وارد بوازيج‌ شد و آنجا را پايگاه‌ نيروهاي‌ خود در نبرد احتمالى‌ با اتابك‌ چاولى‌ ساخت‌ همو، التاريخ‌ ...، 4- 5.
صلاح‌الدين‌ ايوبى‌ حك 64 -89ق‌/169-193م‌ در 82ق‌، بوازيج‌ و شهرزور را موقتاً از دست‌ زنگيان‌ خارج‌ ساخت‌ حموي‌، گ‌ 1 الف‌، 2 الف‌. در 22ق‌/225م‌ سلطان‌ جلال‌الدين‌ خوارزمشاه‌ در دقوقا دست‌ به‌ كشتار گشود. مردم‌ از بيم‌ آنكه‌ وقايع‌ دقوقا در بوازيج‌ تكرار شود، شهر را به‌ شحنة او تسليم‌ كردند و به‌ پرداخت‌ ماليات‌ تن‌ دادند ابن‌ واصل‌، /45. بوازيج‌ كه‌ در اوايل‌ سدة ق‌/0م‌ به‌ همراه‌ تكريت‌ و طيرهان‌ و سِن‌ّ، 00 هزار درهم‌ ماليات‌ داشت‌ قدامه‌، 50، قس‌: 45، كه‌ 00 ميليون‌ درهم‌ آورده‌ است‌، در سدة ق‌/4م‌ شهري‌ كوچك‌ با مالياتى‌ بالغ‌ بر 4 هزار دينار بود حمدالله‌، 03.
از دانشمندانى‌ كه‌ به‌ بوازيج‌ منسوبند، ابوالفرج‌ منصوربن‌ حسن‌ بن‌ على‌ بوازيجى‌ د پس‌ از 01ق‌ فقيه‌ و محدث‌ و قاضى‌ بوازيج‌ سمعانى‌، /06، و ابوالسكر حمادبن‌ يحيى‌ بوازيجى‌ سدة ق‌ محدث‌ اربلى‌، /53 را مى‌توان‌ نام‌ برد. بوازيج‌ در سدة ق‌ خاستگاه‌ شماري‌ از بزرگان‌ صوفيه‌ نيز بود كه‌ در آنجا زاويه‌هايى‌ داشتند؛ از آن‌ جمله‌ شيخى‌ به‌ نام‌ مكى‌ بود ابن‌ خلكان‌، /8. ابوعبدالله‌ محمدبن‌ ابراهيم‌ بستى‌ د 84ق‌ صوفى‌ صاحب‌ كرامات‌، در زمان‌ حكومت‌ ارسلان‌ بن‌ كرباوي‌ در بوازيج‌ به‌ آنجا رفت‌ و مجلس‌ وعظ داشت‌ اربلى‌، /12-13 و ابوالسكر حمادبن‌ محمد بن‌ جسّاس‌ بوازيجى‌ د پس‌ از 96ق‌، شيخ‌ زاهد و مورد توجه‌ و علاقة مردم‌ و امرا، نيز در اين‌ شهر زاويه‌اي‌ داشت‌ همو، /53.
بوازيج‌ مسكن‌ برخى‌ از مسيحيان‌ نيز بوده‌، و اسقفى‌ يعقوبى‌ يا نسطوري‌ گاه‌ در آنجا اقامت‌ داشته‌ است‌ 2 .EI
مآخذ: ابن‌ اثير، على‌، التاريخ‌ الباهر، به‌ كوشش‌ عبدالقادر احمد طليمات‌، قاهره‌، دارالكتب‌ الحديثه‌؛ همو، الكامل‌؛ ابن‌ حوقل‌، محمد، صورة الارض‌، به‌ كوشش‌ كرامرس‌، ليدن‌، 938م‌؛ ابن‌ خردادبه‌، المسالك‌ والممالك‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 306ق‌/889م‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ ابن‌ واصل‌، محمد، مفرج‌ الكروب‌، به‌ كوشش‌ حسنين‌ محمد ربيع‌، قاهره‌، 972م‌؛ ابوعبيد بكري‌، عبدالله‌، المسالك‌ والممالك‌، به‌ كوشش‌ وان‌ لون‌ و ا. فره‌، تونس‌، 992م‌؛ ادريسى‌، محمد، نزهة المشتاق‌، قاهره‌، مكتبة الثقافة الدينيه‌؛ اربلى‌، مبارك‌، تاريخ‌ اربل‌، به‌ كوشش‌ سامى‌ خماس‌ صقار، بغداد، 980م‌؛ بلاذري‌، احمد، فتوح‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ انيس‌ طباع‌ و عمر انيس‌ طباع‌، بيروت‌، 407ق‌/987م‌؛ حمدالله‌ مستوفى‌، نزهة القلوب‌، به‌ كوشش‌ لسترنج‌، ليدن‌، 331ق‌/913م‌؛ حموي‌، محمد، التاريخ‌ المنصوري‌، چ‌ تصويري‌، به‌ كوشش‌ پ‌. گريازنويچ‌، مسكو، 963م‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودي‌، بيروت‌، 408ق‌/988م‌؛ طبري‌، تاريخ‌؛ قدامة بن‌ جعفر، «الخراج‌»، همراه‌ المسالك‌ و الممالك‌ ابن‌ خردادبه‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 889م‌؛ مسعودي‌، على‌، مروج‌ الذهب‌، به‌ كوشش‌ يوسف‌ اسعد داغر، بيروت‌، 404ق‌/984م‌؛ همدانى‌، حسن‌، صفة جزيرة العرب‌، به‌ كوشش‌ محمد بن‌ على‌ اكوع‌، صنعا، 403ق‌/983م‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ همو، المشترك‌، به‌ كوشش‌ ووستنفلد، بيروت‌، 406ق‌/986م‌؛ نيز: . 2 EI
محمدرضا ناجى‌