بَنْيانى، فيضاللهبنزينالعابدين بن حسامازمعروفترين مورخان و
نويسندگان سدة ق/5م در هند. او نوادة قاضى حسام بود و خاندانش همه از اهل
فضل و دانش بهشمار مىرفتند، چنانكه قاضى حسام جد وي در دربار سلاطين
گجرات عنوان «ملك القضات و صدر جهان» داشت. بنيانى در مقدمة يكى از آثار
خود به نام مجمع النوادر از جد ديگر خود، يعنى قاضى صدرالدين بنيانى نام
برده، و مجموعة آثار او را بيش از 0 مجلد كتاب و رساله دانسته است نك:
حبيبى، 4؛ اقبال، 2.
ضبط نام محلى كه فيضالله بدان منسوب است، دقيقاً معلوم نيست. عبدالحى
حبيبى ص 8 ضبط بنيان را پذيرفته، و آن را موضعى ميان غزنين و ملتان
دانسته است. به گفتة او، منهاج سراج از اين ولايت نام برده است و اكنون
نيز جايى به نام «بنون» در آن حوالى وجود دارد. اما گروهى ديگر چون استوري
/66، حاشية 6 بهدفعات نام آنجا را «بنبان» ذكر كرده، و آن را محلى بين
خراسان و ملتان بهشمار آوردهاند نك: عبدالمقتدر، .VI/23 سعيد نفيسى احتمال
داده كه بنيان يا بنبان ممكن است صورت تحريف شدة بليان - شهركى نزديك
كازرون فارس - باشد /74. به هرحال، فيضالله در ميان خاندانى كه بيشتر
آنان عالمانى برجسته بودند، باليد و به زودي در دربار پادشاهان گجرات صاحب
عنوان شد و نزد سلطان محمودشاه بيقرا يا بيگره، بيگاره از سلاطين گجرات هند
حك 63 -17ق/459-511م تقرب يافت حبيبى، همانجا. در 07ق به عنوان پيك و سفير
سياسى محمودشاه به محمدآباد بنارس، واقع در هند جنوبى فرستاده شد نفيسى،
/42 و در همانجا پارهاي از آثار خود را به نگارش درآورد. از جزئيات زندگى
بنيانى بيش از اين اطلاعى در دست نيست.
آثار خطى:
. مجمع النوادر . بنيانى اين كتاب را در حدود سال 03ق/498م هنگامى كه در
محمدآباد بنارس ساكن بود، و پس از تأليف تفسير دستور الحفاظ و خلاصة الحكايات
نوشته است و حاوي داستانها و رويدادهايى دربارة پادشاهان، اميران، صلحا، زهاد
و شماري از سرايندگان و نويسندگان از ابتداي ظهور اسلام تا روزگار مؤلف، و
مشتمل بر يك مقدمه و 0 نادره و يك خاتمه است منزوي، خطى مشترك، /67.
مجمع النوادر به سلطان محمودشاه گجراتى تقديم شده، و نويسنده در آن افزون
بر شنيدهها و ديدههاي خود، برخى مطالب و حكايات را عيناً از چهار مقالة
نظامى عروضى اقتباس كرده، و گاه بهنقل عين عبارات و جملات آن پرداخته
است اقبال، 2-3؛ حبيبى، 6. نسخههايى از آن در دانشگاه و كتابخانة الرياض
لاهور و موزة ملى كراچى موجود است منزوي، همانجا.
. تاريخ صدر جهان، يا تاريخ محمودشاهى، طبقات محمود شاهيه، تاريخ مختصر
عمومى است از آفرينش تا حوادث سدة ق/ 5م. اين اثر را نيز بنيانى هنگامى
كه در محمدآباد بنارس به سر مىبرد، تأليف كرد حبيبى، 4. در اين كتاب از
پيامبران، اوليا، دانشمندان، اعيان و پادشاهان، و نيز تاريخ مختصري از
پادشاهان مسلمان شبه قارة هند سخن رفته است نبىخان، 79. اهميت اين اثر
بيشتر مربوط به بخش پادشاهان هند است و در اين زمينه مكمل طبقات ناصري
است حبيبى، 5.
تاريخ صدر جهان مشتمل بر بخشهاي مختلفى است كه در آن دربارة پيامبران از
آدم تا پيامبر اسلامص، پادشاهان پيش از اسلام ايران، خلفاي راشدين،
امويان، عباسيان و پادشاهان ايران پس از اسلام، از صفاريان تا اسماعيليان
بحث شده است منزوي، خطى، /112. بخشى از كتاب نيز در ذكر وزرا، امرا و
حكماست و سرانجام بخش مربوط به پادشاهان هند در خاتمة كتاب آمده است
حبيبى، .مؤلف I/86-87Šøþ¤Ç‘ همانج با اينكهدر گجراتو در خدمتپادشاهان آن
سرزمين مىزيسته، از اوضاع جغرافيايى و تاريخى گجرات مطلبى نگفته است
حبيبى، همانجا.
نسخههاي خطى متعددي از تاريخ محمودشاهى در دست است. حداقل دستنويس آن
در موزة بريتانيا نگهداري مىشود ريو، همانجا؛ اونس، 52. نسخ ديگر در
كتابخانههاي موزة ملى پاكستان، مجموعة اختصاصى براون، كتابخانة بانكيپور
بانكيپور، ؛ VI/23-29 منزوي، همانجا، و نسخهاي از آن در كتابخانهاي خصوصى در
پيشاور موجود است حبيبى، 4.
نظريات محققان دربارة آثار بنيانى مختلف است. گروهى عقيده دارند كه طبقات
محمود شاهيه كه نويسندة تاريخ فرشته بارها از آن نام برده، و به آن استناد
جسته است، اثري متفاوت با تاريخ صدر جهان نوشتة بنيانى است. نكتهاي كه
اين ترديد را قوت مىدهد، آن است كه نام نويسندة طبقات در تاريخ فرشته ذكر
نشده است. بنابراين، كسانى چون استوري /66 و منزوي همان، /112، 118 از
تاريخ محمودشاهى و تاريخ صدر جهان بهطور جداگانه ياد كردهاند، ليكن نفيسى
/42 و بيشتر محققان چون عبدالحى حبيبى همانجاها اين دو را يك كتاب، و مؤلف
آنرا بنيانى دانستهاند.
آثار يافت نشده: . تفسير دستور الحفاظ، . خلاصة الحكايات . بنيانى چند رسالة
ديگر نيز به فارسى و عربى، به نظم و نثر داشته است همو، 4.
مآخذ: استوري، چ.ا.، ادبيات فارسى، ترجمه به روسى: يو.ا. برگل، ترجمة يحيى
آرينپور و ديگران، تحرير احمد منزوي، تهران، 362ش؛ اقبال، محمد، «مجمع
النوادر»، اورينتل كالج ميگزين، 968م، ج 4، شم ؛ اونس، مرديت، «نسخ خطى
فارسى در موزة بريتانيا»، ترجمة ايرج افشار، نسخههاي خطى، نشرية كتابخانة
مركزي دانشگاه تهران، تهران، 344ش؛ دفتر چهارم؛ حبيبى، عبدالحى، «طبقات
محمودشاهى و مجمع النوادر فيضالله بنيانى»، يغما، 332ش، س ، شم ؛ منزوي،
خطى؛ همو، خطى مشترك؛ نبى خان، احمد، «ذخيرة نادر از كتابهاي خطى در موزة
ملى پاكستان»، ترجمة ابوالفضل طباطبايى، راهنماي كتاب، 346ش، س 0، شم ؛
نفيسى، سعيد، تاريخ نظم و نثر در ايران و در زبان فارسى، تهران، 344ش؛ نيز:
Bankipore; Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British
Museum, London, 1966.
على آلداود