بَنْدَرْ گَز، شهرستان‌ و شهري‌ در استان‌ گلستان‌.
شهرستان‌ بندرگز: اين‌ شهرستان‌ مشتمل‌ بر دو بخش‌ به‌ نامهاي‌ مركزي‌ و نوكنده‌ و دهستان‌: انزان‌ غربى‌، انزان‌ شرقى‌، بنفشه‌ تپه‌ و ليوان‌، و دو شهر بندرگز و نوكنده‌ است‌ نشريه‌...، 2. اين‌ شهرستان‌ كه‌ در غرب‌ استان‌ گلستان‌ واقع‌ است‌، از شمال‌ به‌ خليج‌ گرگان‌ و از غرب‌ و جنوب‌ به‌ شهرستان‌ بهشهر در استان‌ مازندران‌ و از شرق‌ به‌ شهرستان‌ كرد كوي‌ محدود است‌ نقشه‌.... مساحت‌ شهرستان‌ بندرگز/39 كم است‌ و طبق‌برآورد 377ش‌ جمعيت‌اين‌شهرستان‌ 81 ،6نفر بوده‌ است‌ آمارنامه‌...، 4.
شهرستان‌ بندرگز ارتفاع‌ چندانى‌ ندارد و آب‌ و هواي‌ آن‌ معتدل‌ و مرطوب‌ است‌. رودخانه‌هاي‌ فصلى‌ متعددي‌ از قبيل‌ نوكنده‌، جفاكنده‌ و گز كه‌ از كوههاي‌ البرز سرچشمه‌ مى‌گيرند، در اين‌ شهرستان‌ جريان‌ دارند. اساس‌ اقتصاد آن‌ كشاورزي‌، دامداري‌ و ماهى‌گيري‌ است‌. از مهم‌ترين‌ فرآورده‌هاي‌ كشاورزي‌ اين‌ شهرستان‌، پنبه‌، گندم‌، جو، سويا، برنج‌، تره‌بار و مركبات‌ را مى‌توان‌ نام‌ برد فرهنگ‌...، 9، 00. كارخانه‌هاي‌ متعددي‌ همچون‌ پنبه‌ پاك‌كنى‌، برنج‌ پاك‌كنى‌ و روغن‌كشى‌ در اين‌ شهرستان‌ وجود دارد سعيديان‌، 28.
از اماكن‌ تاريخى‌ اين‌ شهرستان‌ مرقد امام‌زاده‌ حبيب‌الله‌ واقع‌ در نوكنده‌ را مى‌توان‌ نام‌ برد كه‌ قدمت‌ آن‌ به‌ قرن‌ ق‌ مى‌رسد و نيز امام‌زاده‌ عليرضا واقع‌ در روستاي‌ سرطاق‌ است‌ نك: صحابى‌فرد، 07-09.
شهر بندرگز: اين‌ شهر كه‌ مركز شهرستان‌ بندرگز است‌ در 3 و 9 طول‌ شرقى‌ و 6 و 7 عرض‌ شمالى‌ مفخم‌، 2 با 5 متر ارتفاع‌ جعفري‌، 99 در كنار خليج‌ گرگان‌ قرار دارد. بنابر سرشماري‌ 375ش‌ اين‌ شهر داراي‌ 44 ، خانوار با جمعيت‌ 64 ،5نفر بوده‌ است‌ سرشماري‌...، چهل‌.
پيشينة تاريخى‌: وجود تپه‌هاي‌ باستانى‌ در اين‌ منطقه‌ كه‌ آثار سفالينة بسياري‌ از آنها به‌ دست‌ آمده‌، بيانگر آن‌ است‌ كه‌ اين‌ منطقه‌ از روزگاران‌ كهن‌ داراي‌ ساكنانى‌ بوده‌ است‌ صحابى‌ فرد، 09- 10. نخستين‌بار از «گز» در وقف‌نامه‌اي‌ به‌ تاريخ‌ 19ق‌ به‌ عنوان‌ قريه‌اي‌ در بلوك‌ انزان‌ ياد شده‌ است‌ نك: از آستارا...، /68-87. در دوران‌ قاجاريه‌ پس‌ از انعقاد معاهدة تركمان‌چاي‌ روسها از دولت‌ ايران‌ خواستند تا انبارهايى‌ در اين‌ منطقه‌ احداث‌ كنند و در اختيار آنان‌ بگذارند نك: تيموري‌، 64، 67؛ نيز نك: صولت‌نظام‌، 0-1.
در 267ق‌ بر اثر آتش‌سوزي‌ اين‌ انبارها از ميان‌ رفت‌ و روسها دوباره‌ در صدد ساختن‌ تجارت‌خانه‌ و انبار در اين‌ محل‌ برآمدند. ميرزا تقى‌خان‌ اميركبير، نخست‌ بدان‌ تن‌ در نداد، اما سرانجام‌ با اصرار روسها تجارت‌خانه‌ و انبارهايى‌ در اين‌ محل‌ ساخته‌ شد تيموري‌، 67- 68. به‌ اين‌ ترتيب‌ روسية تزاري‌ در همان‌ سال‌ با احداث‌ يك‌ اسكلة چوبى‌ فعاليتهاي‌ بندري‌ و كشتى‌رانى‌ گسترده‌تري‌ را نسبت‌ به‌ گذشته‌ آغاز كرد نك: صحابى‌ فرد، 0-1. با آغاز كشتى‌رانى‌ در بندر گز توسط روسها، به‌ تدريج‌ بر جمعيت‌ منطقه‌ افزوده‌ شد و به‌ دنبال‌ آن‌ كاروان‌سرايى‌ بزرگ‌ و چند دكان‌ كه‌ در دست‌ اتباع‌ ارمنى‌ دولت‌ روسيه‌ بود، ساخته‌ شد و با به‌ وجود آمدن‌ اين‌ اماكن‌ در حقيقت‌ سنگ‌ بناي‌ شهر بندرگز گذارده‌ شد كه‌ در آن‌ هنگام‌ هنوز كناره‌ ناميده‌ مى‌شد همو، 0، 4. كالاهاي‌ اروپايى‌ به‌ ويژه‌ كالاهاي‌ روسى‌ از جمله‌ وسايل‌ خرازي‌، پارچه‌، آرد، قند و شكر كه‌ به‌ بازارهاي‌ خراسان‌، افغانستان‌ و آسياي‌ مركزي‌ صادر مى‌شد، توسط اين‌ بندر بود نك: صولت‌ نظام‌، همانجا؛ اعتمادالسلطنه‌،/51؛اورسل‌، 34.همچنين‌از اين‌بندر محصولاتى‌ چون‌ پنبه‌، روناس‌، سبزي‌، خشكبار، پوست‌، پشم‌ و برنج‌ به‌ روسيه‌ صادر مى‌شده‌ است‌ نك: صولت‌ نظام‌، همانجا؛ ملگونف‌، 34؛ لاوت‌، 58.
بندر گز در دورة قاجار شهري‌ محقر با كوچه‌هاي‌ گل‌آلود و تنگ‌ و خانه‌هايى‌ چوبى‌ با پوشش‌ بوريا كه‌ بر پايه‌هايى‌ بر روي‌ آب‌ بود، وصف‌ شده‌ است‌ و اهالى‌ آن‌ را روسها، ارمنيها و تركمنها تشكيل‌ مى‌دادند اورسل‌، 33. عايدات‌ اهالى‌ اين‌ شهر از طريق‌ حمل‌ و نقل‌ و حق‌العبور كالاهايى‌ كه‌ به‌ اين‌ بندر مى‌آمد، حاصل‌ مى‌شد همو، 34. از موانع‌ مهم‌ توسعة اين‌ بندر در دورة قاجار، كمى‌ عمق‌ سواحل‌ آن‌ كه‌ مانع‌ از كناره‌گيري‌ كشتيهاي‌ بزرگ‌ مى‌شد و همچنين‌ عدم‌ كفايت‌ سرماية تجار روس‌ و ناتوانى‌ كالاهاي‌ روسى‌ در رقابت‌ با كالاهاي‌ انگليسى‌ بود نك: مكنزي‌، 48-50.
در 320ق‌/902م‌ ساختمان‌ گمرك‌ بندرگز با طرح‌ و نظارت‌ كامل‌ مهندسان‌ بلژيكى‌ ساخته‌ شد كه‌ امروزه‌ از قديم‌ترين‌ بناهاي‌ بندر گز به‌ شمار مى‌رود. همچنين‌ در 336ق‌/918م‌ كارخانة برق‌ حرارتى‌ كه‌ از نخستين‌ كارخانه‌هاي‌ برق‌ در مازندران‌ به‌ شمار مى‌رود، در اين‌ شهر تأسيس‌ گرديد نك: صحابى‌فرد، 15، 17. در 306ش‌ عمليات‌ ساختمان‌ ايستگاه‌ راه‌ آهن‌ بندرگز آغاز شد و پس‌ از مدتى‌ به‌ اتمام‌ رسيد و اين‌ بندر در مسير راه‌آهن‌ سراسري‌ قرار گرفت‌ همو، 19. با تأسيس‌ بندر تركمن‌ در 306ش‌ بندرگز اهميت‌ خود را از دست‌ داد بريمانى‌، 3.
مآخذ: آمارنامة استان‌ گلستان‌ 377ش‌، سازمان‌ برنامه‌ و بودجة استان‌ گلستان‌، تهران‌، 378ش‌؛ از آستارا تا استارباد، به‌ كوشش‌ مسيح‌ ذبيحى‌ و منوچهر ستوده‌، تهران‌، 354ش‌؛ اعتمادالسلطنه‌، محمدحسن‌، مرآة البلدان‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسين‌ نوايى‌ و هاشم‌ محدث‌، تهران‌، 367ش‌؛ اورسل‌، ارنست‌، سفرنامه‌، ترجمة على‌اصغر سعيدي‌، تهران‌، 353ش‌؛ بريمانى‌، احمد، درياي‌ مازندران‌، تهران‌، 355ش‌؛ تيموري‌، ابراهيم‌، عصر بى‌ خبري‌، تهران‌، 363ش‌؛ جعفري‌، عباس‌، دايرةالمعارف‌ جغرافيايى‌ ايران‌، تهران‌، 379ش‌؛ سرشماري‌ عمومى‌ نفوس‌ و مسكن‌ 375ش‌، نتايج‌ تفصيلى‌، شهرستان‌ كردكوي‌، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 376ش‌؛ سعيديان‌ عبدالحسين‌، دائرة المعارف‌ سرزمين‌ و مردم‌ ايران‌، تهران‌، 360ش‌؛ صحابى‌فرد سنگسري‌، فرهاد، جغرافياي‌ تاريخى‌ شهر بندرگز، تهران‌، 372ش‌؛ صولت‌ نظام‌، محمدعلى‌، «نخبة سيفيه‌»، استرابادنامه‌، به‌ كوشش‌ مسيح‌ ذبيحى‌ و ديگران‌، تهران‌ 348ش‌؛ فرهنگ‌ جغرافيايى‌ آباديهاي‌ كشور، سازمان‌ جغرافيايى‌ نيروهاي‌ مسلح‌، تهران‌، 370ش‌، ج‌ 8؛ لاوت‌، ب‌.، «سفرنامه‌»، استرابادنامه‌، به‌ كوشش‌ مسيح‌ ذبيحى‌ و ديگران‌، تهران‌، 348ش‌؛ مفخم‌ پايان‌، لطف‌الله‌، فرهنگ‌ آباديهاي‌ ايران‌، تهران‌، 339ش‌؛ مكنزي‌، چ‌. ف‌.، سفرنامة شمال‌، ترجمة منصوره‌ اتحاديه‌، تهران‌، 359ش‌؛ ملگونف‌، گ‌.، «سفرنامة نواحى‌ شمال‌ ايران‌»، ترجمة پطرس‌، سفرنامة ايران‌ و روسيه‌، به‌ كوشش‌ محمد گلبن‌ و فرامرز طالبى‌، تهران‌، 363ش‌؛ نشرية دفتر تقسيمات‌ كشوري‌، معاونت‌ سياسى‌ اجتماعى‌ وزارت‌ كشو، تهران‌، 379ش‌، شم ؛ تقشة تقسيمات‌ كشوري‌، گيتاشناسى‌، تهران‌، 377ش‌.
بهمن‌ توكلى‌