بَنْدِ اَمير عَضُدي‌، سدّي‌ كهن‌ بر جاي‌ مانده‌ از روزگار عضدالدولة ديلمى‌ بر رودخانة كر، واقع‌ در 7 كيلومتري‌ شمال‌ خاوري‌ شيراز.
نام‌ اين‌ بند برگرفته‌ از نام‌ امير عضدالدولة ديلمى‌ حك 38-72ق‌/ 49-82م‌ است‌. اين‌ بند درحدود سال‌ 65ق‌/76م‌ به‌ منظور مهار كردن‌ آب‌ رودخانة كر براي‌ آبياري‌ زمينهاي‌ اطراف‌ آن‌، به‌ فرمان‌ عضدالدوله‌ ساخته‌ شد مقدسى‌، 44؛ ابن‌ بلخى‌، 51؛ فسايى‌، /453. رودخانة كر به‌ طول‌ 80 كم از كوههاي‌ ناحية سرحد در نزديكى‌ آباده‌ و كهگيلويه‌ و بويراحمد سرچشمه‌ مى‌گيرد و پس‌ از عبور از دشتها و آباديهاي‌ سر راه‌ خود، در پايان‌ به‌ درياچة بختگان‌ مى‌ريزد جعفري‌، 86؛ اسلامى‌، 7. اين‌ رودخانه‌ چنان‌كه‌ ابن‌ بلخى‌ نوشته‌ است‌: «رودي‌ عاصى‌ است‌ كه‌ هيچ‌ جاي‌ را آب‌ ندهد، الا جايها كه‌ بند كرده‌اند» همانجا.
بند امير از شاهكارهاي‌ معماري‌ زمان‌ خود به‌شمار مى‌رفته‌ است‌. مقدسى‌ كه‌ خود همعصر عضدالدولة ديلمى‌ بوده‌، از اين‌ بند به‌ عنوان‌ يكى‌ از شگفتيهاي‌ ديدنى‌ فارس‌ ياد كرده‌ همانجا، و ابن‌ بلخى‌ آن‌ را در جهان‌ بى‌مانند خوانده‌ است‌ همانجا. حمدالله‌ مستوفى‌ اين‌ بند را عظيم‌تر از بند شاپور قيصر - كه‌ به‌ فرمان‌ شاپور اول‌ ساسانى‌ بر رودخانة كارون‌ در نزديكى‌ شوشتربسته‌ شده‌، و از شگفتيهاي‌ خوزستان‌ به‌شمار مى‌رفته‌ است‌ - مى‌داند ص‌ 09. شوشتري‌ به‌ نقل‌ از علامه‌ دوانى‌، بند امير را اعجوبة جهان‌ و نادرة دوران‌ خوانده‌، و آن‌ را به‌ كوهى‌ در ميان‌ دريا و جزيره‌اي‌ در ميان‌ بحر تشبيه‌ كرده‌ است‌ /28-29.
فنون‌ به‌ كار گرفته‌ شده‌ در ساختمان‌ بند امير و همچنين‌ محلى‌ كه‌ براي‌ ساخت‌ آن‌ انتخاب‌ شده‌، منطبق‌ با معيارهاي‌ سدسازي‌ امروزي‌ است‌. فاصلة دو ديوار بند، كمترين‌ فاصلة ممكن‌ را داراست‌ و آب‌ تا فاصلة نسبتاً طولانى‌ در پشت‌ آن‌ جمع‌ مى‌شود اسلامى‌، همانجا. همچنين‌ وجود تالابى‌ در پاي‌ بدنة سد، باعث‌ مى‌شود كه‌ آب‌ پس‌ از عبور از روي‌ بدنة سد وارد اين‌ تالاب‌ شده‌، از شدت‌ سرعت‌ آن‌ كاسته‌ شود تا مانع‌ از فرسايش‌ بدنة سد بر اثر ضربه‌هاي‌ حاصل‌ از ريزش‌ آب‌ گردد. همين‌ امر موجب‌ شده‌ است‌ كه‌ بند امير پس‌ از گذشت‌ نزديك‌ به‌ 1 قرن‌ هنوز قابل‌ بهره‌برداري‌ باشد كورس‌، توضيحات‌ شكل‌ 97. اين‌ بند از سنگ‌ و ساروج‌ ساخته‌ شده‌، و در زيرسازي‌ آن‌ از سنگ‌ و ملاط سرب‌ استفاده‌ شده‌ است‌ مقدسى‌، ابن‌ بلخى‌، همانجاها.
از اين‌ بند گونه‌ بهره‌برداري‌ مى‌شده‌ است‌: نخست‌ براي‌ بالا آوردن‌ سطح‌ آب‌ و آبياري‌ زمينهاي‌ كشاورزي‌ اطراف‌ رودخانة كر ابن‌ بلخى‌، همانجا؛ دوم‌ به‌ منظور به‌ گردش‌ درآوردن‌ آسياهاي‌ آبى‌ كه‌ در دو سوي‌ رودخانة كر تعبيه‌ شده‌ بود مقدسى‌، همانجا؛ و سوم‌ متصل‌ ساختن‌ دو سوي‌ رودخانة كر با ساخت‌ پلى‌ بر روي‌ تاج‌ آن‌ سامى‌، 89.
تا پيش‌ از بستن‌ بند امير بر روي‌ رودخانة كر، ناحيه‌ كُربال‌ كه‌ زمينهاي‌ كشاورزي‌ آن‌ از مخزن‌ آب‌ پشت‌ اين‌ بند آبياري‌ مى‌شود، صحرايى‌ خشك‌ بود ابن‌ بلخى‌، همانجا، اما پس‌ از بستن‌ اين‌ بند، به‌ دشتى‌ حاصل‌خيز بدل‌ شد كه‌ ميزان‌ محصولات‌ كشاورزي‌ آن‌ در دورة عضدالدولة ديلمى‌ به‌ 00 هزار خروار غله‌ در سال‌ مى‌رسيد وصاف‌، 63. امروزه‌ نيز به‌ وسيلة نهرهايى‌ كه‌ از مخزن‌ آب‌ پشت‌ بند امير منشعب‌ مى‌گردد، زمينهاي‌ كشاورزي‌ بيش‌ از 4 روستا در اطراف‌ رودخانة كر آبياري‌ مى‌شود اسلامى‌، همانجا.
طول‌ اصلى‌ بند امير حدود 03 متر، پهناي‌ تاج‌ آن‌ 0 متر، و پهناي‌ آن‌ روي‌ پى‌ تقريباً حدود / متر است‌. ارتفاع‌ تاج‌ سد از كف‌ درياچه‌ درحدود 5 متر است‌ كورس‌، 67. روي‌ تاج‌ بند امير پلى‌ با 3 دهانه‌ ساخته‌ شده‌ كه‌ ارتفاع‌ آن‌ از سطح‌ بند / متر است‌ سامى‌، 90.
در جانب‌ راست‌ رودخانة كر مجراي‌ عميقى‌ كنده‌ شده‌ كه‌ از سنگ‌ و ساروج‌ ساخته‌ شده‌ است‌ و اصطلاحاً به‌ آن‌ گاو شير مى‌گويند و دهانه‌هاي‌ آن‌ مجهز به‌ تخته‌ بند است‌. ظاهراً اين‌ مجرا كه‌ پيش‌ از ساختمان‌ بند امير كنده‌ شده‌ بود، كاربرد داشته‌ است‌: نخست‌ آنكه‌ از آن‌ به‌ مثابة تونلهاي‌ انحرافى‌ كه‌ امروزه‌ براي‌ ساخت‌ سدها حفر مى‌كنند، استفاده‌ مى‌شده‌ است‌. چون‌ هنگامى‌ كه‌ دهانه‌هاي‌ اين‌ مجرا باز باشد، تمام‌ آب‌ رودخانة كر در آن‌ جريان‌ مى‌يابد و هدف‌ از حفر آن‌ نيز خارج‌ كردن‌ آب‌ رودخانه‌ از بستر اصلى‌ بوده‌ است‌ تا به‌ اين‌ طريق‌ جريان‌ آب‌ مانع‌ از كارهاي‌ ساختمانى‌ بند و پل‌ نگردد؛ دوم‌ آنكه‌ به‌ هنگام‌ لزوم‌، آب‌ به‌ آباديها و زمينهاي‌ كشاورزي‌ كربال‌ سفلى‌ سرازير گردد؛ سوم‌ آنكه‌ از اين‌ مجرا براي‌ تنظيم‌ كردن‌ سطح‌ آب‌ درياچة بند امير بهره‌ گيرند. بنا به‌ اظهار ساكنان‌ بند امير، در مواقع‌ طغيان‌ كر، تمام‌ كانال‌ گاوشير را آب‌ چنان‌ فرا مى‌گيرد كه‌ بخشهاي‌ مسكونى‌ ساحلى‌ رابطة خود را با اطراف‌ از دست‌ مى‌دهند و به‌ صورت‌ جزيره‌ درمى‌آيند كورس‌، سامى‌، همانجاها؛ فرصت‌، 55. بر روي‌ دهانة گاوشير در امتداد سد يك‌ دهانه‌ با طاق‌ پوشيده‌ شده‌ است‌ تا ارتباط جاده‌ با ساحل‌ دست‌ راست‌ برقرار باشد كورس‌، همانجا. اين‌ پل‌ به‌ دوره‌هاي‌ پسين‌ تعلق‌ دارد، زيرا بنابر منابع‌ تاريخى‌ در 55ق‌/548م‌ نهر گاوشير پلى‌ متحرك‌ داشته‌ است‌ نك: فسايى‌، /01.
توصيفاتى‌ كه‌ از بند امير در منابع‌ تاريخى‌ دورة قاجاريه‌ شده‌ است‌، نشان‌ از آبادانى‌ و اهتمام‌ در تعمير و نگهداري‌ آن‌ در اين‌ دوره‌ دارد نك: فسايى‌، /453؛ فرصت‌، 1، 53-54. به‌ واسطة وجود اين‌ بند و فراوانى‌ آب‌، سطح‌ وسيعى‌ از زمينهاي‌ كشاورزي‌ ناحية كربال‌ زير كشت‌ برنج‌، غله‌ و پنبه‌ بوده‌ است‌ و آسياهاي‌ آبى‌ بسياري‌ در كنار آن‌ در گردش‌ بوده‌اند فسايى‌، همانجا؛ فرصت‌، 51.
امروزه‌ روستايى‌ به‌ نام‌ بند اميردر دو طرف‌ رودخانة كر وجود دارد كه‌ به‌ وسيلة پل‌ بند امير دو بخش‌ آن‌ به‌ هم‌ مرتبط مى‌گردد فرهنگ‌...،3. اين‌ روستا مركز دهستان‌ بند امير از توابع‌ بخش‌ زرقان‌ شهرستان‌ شيراز است‌ و بنابر سرشماري‌ 375ش‌، جمعيت‌ آن‌ بالغ‌ بر 40` تن‌ بوده‌ است‌ سرشماري‌...،4؛ نشريه‌...، 3.
مآخذ: ابن‌ بلخى‌، فارس‌نامه‌، به‌ كوشش‌ لسترنج‌ و نيكلسن‌، كيمبريج‌، 339ق‌/ 921م‌؛ اسلامى‌، الله‌ قلى‌، «بندهاي‌ امير و بهمن‌ كوار»، مجلة ساختمان‌، 368ش‌، س‌ ، شم 2؛ جعفري‌، عباس‌، رودها و رودنامة ايران‌، تهران‌، 376ش‌؛ حمدالله‌ مستوفى‌، نزهة القلوب‌، به‌ كوشش‌ لسترنج‌، ليدن‌، 331ق‌/913م‌؛ سامى‌، على‌، آثار باستانى‌ جلگة مرودشت‌، تهران‌، 331ش‌؛ سرشماري‌ عمومى‌ نفوس‌ و مسكن‌ 375ش‌، شناسنامة آباديهاي‌ كشور، شهرستان‌ شيراز، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 376ش‌؛ شوشتري‌، نورالله‌، مجالس‌ المؤمنين‌، تهران‌، 376ق‌؛ فرصت‌، محمد نصير، آثار عجم‌، به‌ كوشش‌ على‌ دهباشى‌، تهران‌، 362ش‌؛ فرهنگ‌ جغرافيايى‌ ايران‌ آباديها، ادارة جغرافيايى‌ ارتش‌، تهران‌، 362ش‌، ج‌ 03؛ فسايى‌، حسن‌، فارس‌نامة ناصري‌، به‌ كوشش‌ منصور رستگار فسايى‌، تهران‌، 367ش‌؛ كورس‌، غلامرضا، «بندها يا سدهاي‌ قديم‌ ايران‌»، آب‌ و فن‌ آبياري‌ در ايران‌ باستان‌، تهران‌، 355ش‌؛ مقدسى‌، محمد، احسن‌ التقاسيم‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 906م‌؛ نشرية دفتر تقسيمات‌ كشوري‌، معاونت‌ سياسى‌ اجتماعى‌ وزارت‌ كشور، تهران‌، 379ش‌، شم ؛ وصاف‌، تاريخ‌، تحرير عبدالمحمد آيتى‌، تهران‌، 346ش‌. على‌كرم‌ همدانى‌