بَنارَسى‌، امان‌الله‌ بن‌ نورالله‌ بن‌ حسين‌ د 133ق‌/721م‌، حافظ قرآن‌، فقيه‌، اصولى‌ و صوفى‌ حنفى‌. بسياري‌ از منابع‌ متأخر وي‌ را به‌ تبحر در معقول‌ و منقول‌ ستوده‌اند نك: صديق‌ حسن‌خان‌، /36؛ آزاد، مآثر...، /12، سبحة...، 8؛ حال‌آنكه‌ منابع‌ كهن‌تر، بيشتر بر تصوف‌ او تكيه‌ دارند نك: كشمى‌، 89؛ غلام‌سرور، /59.
او در بنارس‌ متولد شد و همان‌جا از دنيا رفت‌ آزاد، مآثر، /13؛ عبدالحى‌، /1. بنارسى‌ براي‌ كسب‌ علم‌ در نواحى‌ هندوستان‌ به‌ مسافرت‌ پرداخت‌ و نزد شيح‌ محمد ماه‌ ديوكامى‌، قطب‌الدين‌ حسينى‌ شمس‌آبادي‌ و ديگران‌ دانش‌ آموخت‌ همانجا؛ رضوي‌، شاه‌ولى‌الله‌...، 86 ¡ «ÊÇÑíΝ...»¡ .II/209
در منابع‌ صوفيه‌، دربارة انتساب‌ وي‌ به‌ فرقة چشتيه‌ يا نقشبنديه‌ اختلاف‌ است‌. غلام‌سرور او را در ميان‌ چشتيه‌ مى‌آورد و آزاد بلگرامى‌ صريحاً انتساب‌ وي‌ را به‌ نقشبنديه‌ متذكر مى‌شود؛ هرچند گزارش‌ مى‌كند كه‌ اجتماع‌ وي‌ با بزرگان‌ اين‌ فرقه‌، در ايام‌ پايانى‌ عمرش‌، در سفري‌ كه‌ از شاهجهان‌آباد به‌ الله‌ آباد مى‌كرد، رخ‌ داده‌ است‌. مرشدان‌ شناختة او، امان‌الله‌ لاهوري‌، سيدمحمد سعيدچشتى‌ صابري‌ و خوب‌الله‌ الله‌آبادي‌ هستند كشمى‌، 88؛ آزاد، همان‌، /12؛ غلام‌سرور، /55، 59. از شاگردان‌ او، مى‌توان‌ نظام‌الدين‌، فرزند استادش‌ قطب‌الدين‌ را برشمرد رضوي‌، همان‌، .II/210
او در دوران‌ سلطنت‌ اورنگ‌ زيب‌، به‌ صدارت‌ لكهنو رسيد و با قاضى‌ محب‌الله‌ بهاري‌ مجالست‌ علمى‌ داشت‌ صديق‌ حسن‌خان‌، /37؛ آزاد، همانجاها.
آثار او بيشتر در زمينة اصول‌ فقه‌، تفسير، عقايد و تصوف‌ است‌. نسخه‌اي‌ از حاشية وي‌ بر شرح‌ العقائد العضدية دوّانى‌ در كتابخانة رامپور موجود است‌ II/292 .GAL,S, گويا مهم‌ترين‌ كتاب‌ او، المفسر در اصول‌ فقه‌ است‌ كه‌ خود آن‌ را شرح‌ كرده‌، و محكم‌ الاصول‌ ناميده‌ است‌. از ديگر آثار وي‌ مى‌توان‌ حاشيه‌ بر تفسير بيضاوي‌ و حاشيه‌ بر شرح‌ مواقف‌ را نام‌ برد. رويكرد او به‌ علوم‌ معقول‌، نگارش‌ آثار اصولى‌ و شرح‌ برخى‌ متون‌ فلسفى‌ شيعه‌، دستاورد شاگردي‌ وي‌ نزد قطب‌الدين‌ حسينى‌ است‌ كه‌ از شيعيان‌ هندوستان‌ است‌ نك: رضوي‌، همان‌، ، II/209 شاه‌ ولى‌الله‌، همانجا؛ براي‌ ديگر آثار او، نك: صديق‌ حسن‌خان‌، آزاد، عبدالحى‌، همانجاها.
مآخذ: آزاد بلگرامى‌، غلامعلى‌، سبحة المرجان‌، بمبئى‌، 303ق‌/ 886م‌؛ همو، مآثر الكرام‌، حيدرآباد دكن‌، 910م‌؛ صديق‌ حسن‌خان‌، محمدصديق‌، ابجد العلوم‌، به‌ كوشش‌ عبدالجبار زكار، بيروت‌، 978م‌؛ عبدالحى‌، نزهة الخواطر، به‌ كوشش‌ شرف‌الدين‌ احمد، حيدرآباد دكن‌، 978م‌؛ غلام‌سرور لاهوري‌، خزينة الاصفيا، به‌ كوشش‌ اقبال‌ فاروقى‌، لاهور، 873م‌؛ كشمى‌، محمدهاشم‌، زبدة المقامات‌، كانپور، 890م‌؛ نيز:
GAL, S; Rizvi, A.A., Sh ? h Wal / -All ? h and his Times, Canberra, 1980; id, A Socio - Intellectual History of the Isn ? p Ashar / Sh / p / s in India, Canberra, 1986.
فرهنگ‌ مهروش‌