بُلوكْباشى‌، عنوانى‌ نظامى‌ و اداري‌ در تشكيلات‌ دولت‌ عثمانى‌، به‌ معنى‌ فرمانده‌ و رئيس‌ بلوك‌ ه م‌. اين‌ عنوان‌ در نظام‌ اداري‌ ايران‌ نيز از سدة 0ق‌/6م‌ به‌ بعد كاربرد داشته‌ است‌.
اين‌ منصب‌ در سازمان‌ سپاه‌ عثمانى‌ اهميت‌ ويژه‌اي‌ داشت‌. همان‌ طور كه‌ فرماندهان‌ واحدهاي‌ سپاه‌ ينى‌چري‌ را به‌ طور عموم‌ ياياباشى‌ سر پياده‌ مى‌ناميدند، رؤسا و فرماندهان‌ واحدهاي‌ موسوم‌ به‌ آغابلوك‌ لري‌ از «دستة آغاهاي‌ ينى‌چري‌» را بلوكباشى‌ مى‌گفتند اوزون‌ چارشيلى‌، 217 ؛ I/174, II/739 .IA, بلوكباشيهاي‌ قديمى‌ و با سابقه‌ را باش‌ بلوكباشى‌ سربلوكباشى‌ مى‌خواندند همانجا. بلوكباشيها كه‌ «بلوك‌ خدا» نيز ناميده‌ مى‌شدند فلور، /6، در دو سوي‌ زين‌ اسبشان‌ گرزوسپر آويزان‌ مى‌كردند. هنگامى‌ كه‌ پادشاه‌ به‌ مسجد مى‌رفت‌، اين‌ گروه‌ با لباسهاي‌ آراسته‌ و رسمى‌ و اسبان‌ تزيين‌ شده‌، در حالى‌ كه‌ نيزه‌اي‌ در دست‌ داشتند، او را همراهى‌ مى‌كردند اوزون‌ چارشيلى‌، همانجا. بلوكباشيهاي‌ عثمانى‌ وقتى‌ صاحب‌ «تيمار» مى‌شدند نك: ه د، اقطاع‌، با حقوق‌ تا 5هزار آقچه‌ به‌ قلعه‌ بانى‌ منصوب‌ مى‌گشتند. اينان‌ كلاهى‌ بلند، مزين‌ به‌ سنگهاي‌ قيمتى‌ بر سر مى‌نهادند و رداي‌ بلندي‌ مى‌پوشيدند كه‌ قسمت‌ جلو آن‌ باز بود اوزون‌ چارشيلى‌، ؛ I/217-218 «دائرة المعارف‌...»، .VI/325
در تشكيلات‌ اداري‌ دولت‌ عثمانى‌ رؤساي‌ صنوف‌ مختلف‌ و صاحبان‌ حِرَف‌ نيز بلوكباشى‌ ناميده‌ مى‌شدند پاكالين‌، .I/242
اگر چه‌ اصطلاح‌ بلوك‌ در ايران‌ سابقه‌اي‌ ديرين‌ دارد و دست‌ كم‌ به‌ دوران‌ ايلخانان‌ مى‌رسد نك: ه د، بلوك‌، اما كاربرد عنوان‌ بلوكباشى‌ ظاهراً از روزگار فرمانروايى‌ صفويان‌ سده‌هاي‌ 0-2ق‌ در ايران‌ رواج‌ يافته‌ است‌. در مآخذ تاريخ‌ صفويه‌ از بلوكباشى‌ به‌ عنوان‌ منصبى‌ نظامى‌ در شرح‌ حوادث‌ مربوط به‌ قيام‌ جلاليها در عثمانى‌ و آمدن‌ آنان‌ به‌ تبريز، ياد شده‌ است‌ اسكندربيك‌، /73. بلوكباشيها در دورة صفويه‌ نظارت‌ بر امور چهارپايان‌ را بر عهده‌ داشتند و زير نظر امير آخورباشى‌ِ صحرا ايفاي‌ وظيفه‌ مى‌كردند. يكى‌ از وظايف‌ مهم‌ امير آخورباشى‌ تعيين‌ و انتصاب‌ بلوكباشيها بوده‌ است‌ ميرزا سميعا، 4- 5؛ نصيري‌، 8. عنوان‌ بلوكباشى‌ و منصب‌ آن‌ پس‌ از صفويه‌ نيز وجود داشته‌ است‌. ژان‌ اوتر كه‌ در دورة افشاريه‌ به‌ ايران‌ آمده‌، از يك‌ نفر بلوكباشى‌ كه‌ او را در سفر بغداد و استانبول‌ همراهى‌ كرده‌، و نگاهداري‌اسبها را برعهده‌داشته‌، نام‌برده‌است‌ص‌72-73،80.
در دوران‌ زنديه‌ و قاجار نيز بلوكباشى‌ جزو «باشيان‌ سركار عظمت‌ مدار» بوده‌ است‌ رستم‌ الحكما، 01. پس‌ از عهدنامه‌هاي‌ گلستان‌ و تركمانچاي‌ نيز عنوان‌ بلوكباشى‌ همچنان‌ كاربرد داشت‌ خورموجى‌، 00؛ سپهر، /142. به‌ نوشتة عبدالله‌ مستوفى‌، بلوكباشيها در سازمان‌ اداري‌ دورة قاجار وصول‌ ماليات‌ را نيز بر عهده‌ داشتند /01.
مآخذ: اسكندر بيك‌ منشى‌، عالم‌ آراي‌ عباسى‌، تهران‌، 350ش‌؛ اوتر، ژان‌، سفرنامه‌، ترجمة على‌ اقبالى‌، تهران‌، 363ش‌؛ خورموجى‌، محمد، تاريخ‌ قاجار حقايق‌الاخبار ناصري‌ ، به‌كوشش‌حسين‌ خديو جم‌، تهران‌،334ش‌؛ رستم‌الحكما، محمد هاشم‌، رستم‌ التواريخ‌، به‌ كوشش‌ محمد مشيري‌، تهران‌، 348ش‌؛ سپهر، محمد تقى‌، ناسخ‌ التواريخ‌ تاريخ‌قاجاريه‌،به‌ كوشش‌ جمشيد كيانفر، تهران‌ 377ش‌؛ فلور، ويلم‌، جستارهايى‌ از تاريخ‌ اجتماعى‌ ايران‌ در عصر قاجار، ترجمة ابوالقاسم‌ سري‌، تهران‌ 366ش‌؛ مستوفى‌، عبدالله‌، شرح‌ زندگانى‌ من‌، تهران‌، 371ش‌؛ ميرزا سميعا، تذكرة الملوك‌، به‌ كوشش‌ محمد دبيرسياقى‌، تهران‌، 332ش‌؛ نصيري‌، علينقى‌، القاب‌ و مواجب‌ دورة سلاطين‌ صفويه‌، به‌ كوشش‌ يوسف‌ رحيم‌ لو، مشهد، 372ش‌؛ نيز:
IA; Pakal o n, M. Z., Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O , Istanbul, 1946; T O rkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi, Istanbul, 1992; Uzun 5 ars o l o , I. H., Osmanl o devleti teskil @ t o ndan Kapukulu ocaklar o , Ankara, 1984.
على‌ اكبر ديانت‌