بُلوك‌، يا بولوگ‌، اصطلاحى‌ در تقسيمات‌ كشوري‌ در ايران‌ در سده‌هاي‌ گذشته‌، نيز اصطلاحى‌ نظامى‌ در سازمان‌ لشكري‌ دولت‌ عثمانى‌.
بلوك‌ جمع‌: بلوكات‌، نك: برهان‌...، /02؛ آنندراج‌، /66 واژه‌اي‌ است‌ تركى‌، مشتق‌ از مصدر بولمَك‌ به‌ معناي‌ تقسيم‌ كردن‌ كه‌ در معانى‌ بخش‌، قسمت‌، رسته‌، گروه‌ و جماعت‌ به‌ كار مى‌رود پاكالين‌، ؛ I/242 باربيه‌ دومنار، ؛ I/346 كلاوسن‌، .339
. در ايران‌: كاربرد اين‌ واژه‌ به‌ عنوان‌ اصطلاحى‌ در تقسيمات‌ لشكري‌ ايران‌ به‌ دوران‌ فرمانروايى‌ ايلخانان‌ در سده‌هاي‌ و ق‌/3 و 4م‌ باز مى‌گردد رشيدالدين‌، /95. در منابع‌ اين‌ دوره‌، بلوك‌ به‌ معناي‌ تقسيم‌ نيز آمده‌ است‌؛ چنان‌كه‌ رشيدالدين‌ فضل‌الله‌ در تقسيم‌ اقطاعات‌ به‌ مأموران‌ وصول‌ ماليات‌ دستور داد كه‌ اقطاعات‌ را در ميان‌ صده‌ و دهه‌ بلوك‌ نمايند /484. در تقسيمات‌ كشوري‌ به‌ صورت‌ جمع‌ و مفرد به‌ معنى‌ نواحى‌ حومة شهر و آباديهاي‌ «متصل‌ شهر» حافظ ابرو، قسمت‌ ربع‌ خراسان‌،5-7، /71، /63؛ روملو، 43-44، محل‌ زراعت‌ نخجوانى‌، /53؛ عالم‌ آرا...، 9 - 0، نيز به‌ معنى‌ ناحية تحت‌ حكومت‌ آق‌سرايى‌، 54، 19؛ نخجوانى‌، /0 كاربرد داشته‌ است‌. در دورة صفويان‌ در سده‌هاي‌ 0-2ق‌/6- 8م‌، كاربرد آن‌ تحت‌ عنوان‌ «بلوكات‌ خاصه‌» رايج‌ بوده‌ است‌ ميرزا سميعا، /5. پس‌ از صفويه‌ در دورة قاجاريه‌ اين‌ اصطلاح‌ همچنان‌ به‌ كار برده‌ مى‌شد. در اين‌ دوره‌ از اجتماع‌ چند بلوك‌ يك‌ ايالت‌ تشكيل‌ مى‌شد. ادارة اين‌ بلوكات‌ كه‌ بلوك‌ ناصري‌ در مشهد اعتماد السلطنه‌، مرآة...، /372، بلوك‌ فشافويه‌ در اطراف‌ تهران‌ هدايت‌، /21، بلوك‌ اهرم‌ و گاوبندي‌ اعتماد السلطنه‌، تاريخ‌ ...، /67، /732 از آن‌ جمله‌اند، توسط نايب‌ الحكومه‌ها و ضابطان‌ حكومت‌ انجام‌ مى‌گرفت‌ ورهرام‌، 34؛ كيهان‌، /36- 37. امروز نيز برخى‌ نواحى‌ همچنان‌ بلوك‌ خوانده‌ مى‌شود، مانند بلوك‌ زهرا آل‌ احمد، 0، جم . پس‌ از اصلاح‌ تقسيمات‌ كشوري‌ در 316ش‌ اين‌ واژه‌ منسوخ‌ شد دايرة المعارف‌...، /45.
. در عثمانى‌: در سازمان‌ سپاه‌ عثمانى‌ «بلوك‌» عموماً گروه‌ و دسته‌ و به‌طور ويژه‌بر واحدهاي‌ خاص‌نگهبانان‌قاپى‌قولى‌اجاق‌لاري‌ و همچنين‌ سپاه‌ ايالات‌ اطلاق‌ مى‌شد پاكالين‌، ؛ I/242 I/1256 , 2 ؛ EIII/739 .IA, در دورة سلطنت‌ بايزيد دوم‌ و سپس‌ پسرش‌ سليم‌ اول‌ در سدة 0ق‌ در ميان‌ سپاه‌ ينى‌چري‌ تشكيلات‌ جديدي‌ به‌ وجود آمد كه‌ «آغابلوك‌ لري‌» ناميده‌ مى‌شد و اختصاراً به‌ آنها بلوك‌ مى‌گفتند اوزون‌ چارشيلى‌، ؛ I/169 «دائرة المعارف‌...»، .VI/324
شمار نفرات‌ و نام‌ واحدها بر حسب‌ شرايط زمان‌ متفاوت‌ بوده‌ است‌. نخستين‌ اجاق‌ - واحد - ينى‌ چريها شامل‌ هزار نفر بود كه‌ به‌ 0 بلوك‌ 00 نفري‌ تقسيم‌ مى‌شد پاكالين‌،نيز ، IA 2 ، EIهمانجاها. بعدها شمار بلوكها به‌ 01 بلوك‌ افزايش‌ يافت‌ كه‌ «جماعت‌» و «اورتا» ناميده‌ مى‌شدند. آنان‌ بر حسب‌ نوع‌ وظيفه‌، نامهاي‌ خاص‌ داشتند؛ مثلاً واحد اول‌ از آنان‌ را «جماعت‌ شتربانان‌»، بلوك‌ بيست‌ و هشتم‌ را بلوك‌ «امام‌ حضرت‌ آغا» و بلوكهاي‌ 0 -3 را «صولاق‌ اورتاسى‌» - محافظان‌ شاه‌ - مى‌ناميدند «دائرة المعارف‌»، ، IA پاكالين‌، همانجاها. فرماندهان‌ بلوكها را «ياياباشى‌» يا سر پياده‌ مى‌ناميدند اوزون‌ چارشيلى‌، .I/217 همچنين‌ اعضا و فرماندهان‌ اجاق‌ - واحد - مبتديان‌ شبه‌جزيرة گاليپولى‌ را كه‌ شمار آنها 00 نفر بود و به‌ واحد 0 نفري‌ تقسيم‌ مى‌شدند، «چورباجى‌» مى‌ناميدند پاكالين‌، همانجا.
در رأس‌ بلوكها، بلوكباشيها قرار داشتند. از آنجا كه‌ سلطان‌ سليمان‌ قانونى‌ عضو افتخاري‌ بلوك‌ اول‌ از آغابلوك‌ لري‌ بود، به‌ همين‌ سبب‌ بر اهميت‌ آغابلوك‌ لري‌ افزوده‌ شد «دائرة المعارف‌»، همانجا. قاپى‌قوليهاي‌ سوار نيز وجود داشتند. اينان‌ مركب‌ بودند از سپاهى‌، سلاح‌دار، علوفه‌ چيان‌ يمين‌ و يسار، و غرباي‌ يمين‌ و يسار مجموعه‌اي‌ از واحدهاي‌ سپاه‌ عثمانى‌ كه‌ آنها را خلق‌ بلوك‌ سوار آتلى‌ بلوك‌ خلقى‌ مى‌گفتند نك: همانجا. گاه‌ شمارة بلوكها به‌ نام‌ خاص‌ آنها تبديل‌ مى‌شد، مانند «بلوكات‌ اربعه‌» كه‌ جزو سواران‌ قاپى‌ قولى‌ بودند و نيز «بلوكات‌ سبعه‌» كه‌ عنوان‌ واحد نظامى‌ و عثمانى‌ مستقر در مصر بود پاكالين‌، همانجا.
با انحلال‌ سپاه‌ ينى‌ چري‌ در 242ق‌/826م‌ كه‌ در تاريخ‌ عثمانى‌ به‌ «واقعة فرخنده‌» معروف‌ است‌ شاو، و تشكيل‌ سپاه‌ جديد به‌ نام‌ عساكر منصورة محمديه‌ همو، كه‌ بر اساس‌ اصول‌ فرانسوي‌ شكل‌ گرفته‌ بود «دائرة المعارف‌»، ؛ VI/325 شاو، ، II/21,83 به‌ تدريج‌ واژة بلوك‌ به‌ جاي‌ صف‌ انتخاب‌ شد كه‌ در رأس‌ آن‌ يك‌ يوزباشى‌ معادل‌ سروان‌ قرار داشت‌. در تقسيم‌ ساختمانها نيز محل‌ اقامت‌ مردان‌ را بلوك‌ سلام‌ سلاملق‌ بلوكى‌ وساختمان‌مسكونى‌ بانوان‌ را بلوك‌ حرم‌ مى‌ناميدند پاكالين‌، همانجا.
مآخذ: آق‌ سرايى‌، محمود، مسامرة الاخبار و مسايرة الاخيار، به‌ كوشش‌ عثمان‌ توران‌، آنكارا، 943م‌؛ آل‌ احمد، جلال‌، تات‌ نشينهاي‌ بلوك‌ زهرا، تهران‌، 352ش‌؛ آنندراج‌، محمد پادشاه‌، به‌ كوشش‌ محمد دبيرسياقى‌، تهران‌، 335ش‌؛ اعتماد السلطنه‌، محمد حسن‌، تاريخ‌ منتظم‌ ناصري‌، به‌ كوشش‌ اسماعيل‌ رضوانى‌، تهران‌، 367ش‌؛ همو، مرآة البلدان‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسين‌ نوايى‌ و هاشم‌ محدث‌، تهران‌، 368ش‌؛ برهان‌ قاطع‌، محمد حسين‌ بن‌ خلف‌ تبريزي‌، به‌ كوشش‌ محمد معين‌، تهران‌، 330ش‌؛ حافظ ابرو، عبدالله‌، جغرافيا قسمت‌ ربع‌ خراسان‌، هرات‌، به‌ كوشش‌ غلامرضا مايل‌ هروي‌، تهران‌، 341ش‌، ج‌ و ، به‌ كوشش‌ صادق‌ سجادي‌، تهران‌، 378ش‌؛ دايرة المعارف‌ فارسى‌؛ رشيدالدين‌ فضل‌ الله‌، جامع‌ التواريخ‌، به‌ كوشش‌ محمد روشن‌ و مصطفى‌ موسوي‌، تهران‌، 373ش‌؛ روملو، حسن‌، احسن‌ التواريخ‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسين‌ نوايى‌، تهران‌، 357ش‌؛ عالم‌ آراي‌ شاه‌ طهماسب‌، به‌ كوشش‌ ايرج‌ افشار، تهران‌، 370ش‌؛ كيهان‌، مسعود، جغرافياي‌ مفصل‌ ايران‌، تهران‌، 311ش‌؛ ميرزا سميعا، تذكرة الملوك‌، به‌ كوشش‌ محمد دبيرسياقى‌، تهران‌، 332ش‌؛ نخجوانى‌، محمد بن‌ هندوشاه‌، دستور الكاتب‌ به‌ كوشش‌ على‌ زاده‌، مسكو، 964م‌؛ ورهرام‌، غلامرضا، نظام‌ سياسى‌ و سازمانهاي‌ اجتماعى‌ ايران‌ در عصر قاجار، تهران‌ 367ش‌؛ هدايت‌، رضا قلى‌، روضة الصفا، تهران‌، 339ش‌؛ نيز:
de Meynard, C. A., Dictionnaire Turc-Fran 5 ais, Amsterdam, 1971; Clauson, G., An Etymological Dictionary of Pre- Thirteenth-Century Turkish, Oxford, 1972; EI 2 ; IA; Pakal o n, M. Z., Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O , Istanbul, 1946; Shaw, S.J._ and E.K. Shaw,_ History of the Ottoman Emprie_and Modern Turkey, London, 1985; T O rkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi, Istanbul, 1992; Uzun 5 ars o l o , I. H., Osmanl o devleti teskil @ t o ndan Kapukulu ocaklar o , Ankara, 1984.
على‌ اكبر ديانت‌