بَلَنْجَر، شهري‌كه‌بنابر گزارشهاي‌تاريخى‌در ماوراء قفقاز و سرزمين‌خزر قرار داشته‌است‌. در متون‌اسلامى‌نام‌اين‌شهر به‌همين‌صورت‌نوشته‌شده‌، ولى‌در بعضى‌مآخذ به‌صورت‌بِلِنْجِر و بَلِنْجِر نيز آمده‌است‌ 3 ؛ BSEآرتامونف‌، .116 بارتولد بلنجر را با وراچان‌، شهر قديم‌ خزر يكى‌ دانسته‌ است‌ .(II(1)/674) دربارة محل‌ اين‌ شهر نيز گمانهايى‌ وجود دارد و برخى‌ آن‌ را در شمال‌ داغستان‌ و كنار بستر رود سولاك‌ دانسته‌اند. بعضى‌ نيز گمان‌ دارند كه‌ بلنجر نزديك‌ سرچشمة رود سولاك‌ واقع‌ بوده‌ است‌. بارتولد با استناد به‌ نظر ماركوارت‌ بلنجر را آخرين‌ و جنوبى‌ترين‌ شهر در سرزمين‌ خزران‌ دانسته‌ است‌ همانجا. برخى‌ مآخذ محل‌ بلنجر را در سرزمين‌خزر، «دربند خزران‌» ناميده‌اندياقوت‌،/29؛ قلقشندي‌، /57؛ ابوالفدا، 19. گروهى‌ محل‌ اين‌ شهر را نزديك‌ اندري‌ - ژدره‌ دانسته‌اند كه‌ نام‌ كنونى‌ آن‌ آندره‌يوو است‌ 3 ؛ BSEولى‌ آرتامونف‌ مؤلف‌ «تاريخ‌ خزر» محل‌ بلنجر را شهر كنونى‌ بويناكْس‌ نوشته‌ است‌ ص‌ .392
طبري‌ به‌ قومى‌ با نام‌ بلنجر اشاره‌ كرده‌ است‌ /00 و سمعانى‌ اين‌ سرزمين‌ را به‌ بلنجر بن‌ يافث‌، و مردم‌ بلنجر را بدان‌ سرزمين‌ منتسب‌ دانسته‌ است‌ /20؛ ابوالفدا، همانجا. برخى‌ مآخذ افزون‌ بر بلنجر، چند شهر ديگر، از جمله‌ سمندر البيضاء و اتل‌ را هم‌ در سرزمين‌ خزران‌ ياد كرده‌اند نك: حدودالعالم‌، 93؛ دمشقى‌، 46؛ گفته‌ شده‌ كه‌ بلنجر در غرب‌ سمندر واقع‌ بوده‌، و در آغاز تختگاه‌ خزران‌ محسوب‌ مى‌شده‌ است‌ بارتولد، 76 ¡ .II(1)/674 مسعودي‌ كه‌ در نيمة سدة ق‌/0م‌ مى‌زيسته‌، از اتل‌ به‌ عنوان‌ تختگاه‌ خزران‌ ياد كرده‌ است‌. وي‌ مى‌نويسد پيش‌ از آن‌ بلنجر تختگاه‌ خزران‌ بود ص‌ 2.
شهر بلنجر در دوران‌ پادشاهى‌ خسرو انوشيروان‌ 31 -79م‌ به‌ تصرف‌ سپاهيان‌ ايران‌ درآمد يعقوبى‌، /78. در 2ق‌/43م‌ عبدالرحمان‌ بن‌ ربيعه‌ به‌جنگ‌ خزران‌ سوي‌ِ بلنجر رفت‌. وي‌ پس‌ از چند پيكار به‌ قتل‌ رسيد و عربها ناگزير تا دربند عقب‌ نشستند. اين‌ واقعه‌ در دوران‌ خلافت‌ عثمان‌ روي‌ داد طبري‌، /58، 04. سلمان‌بن‌ ربيعة باهلى‌ نيز در عهد عثمان‌ عازم‌ پيكار با خزران‌ و گشودن‌ شهر بلنجر شد. وي‌ تا حوالى‌ بلنجر رسيد، ولى‌ نتوانست‌ به‌ درون‌ شهر رخنه‌ كند و در نهايت‌ كشته‌ شد ابن‌ اعثم‌، /45؛ ابوعبيد، /76؛ خليفه‌، /69.
در 04ق‌/22م‌ جراح‌ بن‌ عبدالله‌ حَكَمى‌ كه‌ از سوي‌ يزيد بن‌ عبدالملك‌، خليفة اموي‌ 01- 05ق‌/19-23م‌ به‌ امارت‌ ارمنستان‌ و آذربايجان‌ منصوب‌ شده‌ بود، عازم‌ فتح‌ بلنجر شد. او پس‌ از پيكاري‌ سهمگين‌ بلنجر را گشود و خزران‌ را به‌ هزيمت‌ واداشت‌ و گروه‌ بسياري‌، از جمله‌ زنان‌ و كودكان‌ را در آب‌ غرق‌ كرد و اسير بسيار گرفت‌. وي‌ قلعه‌هاي‌ مجاور بلنجر را نيز فتح‌ كرد و مراتب‌ پيروزي‌ خود را به‌ يزيد بن‌ عبدالملك‌ نوشت‌ طبري‌، /4- 5؛ ابن‌ اثير، /11-13؛ «تاريخ‌...»، .I/151 جراح‌ بن‌ عبدالله‌ اين‌ ناحيه‌ را به‌ صورت‌ بخشى‌ از اران‌، به‌ويژه‌ سرزمين‌ كبلك‌ قَبَلَه‌ درآورد بنياداف‌، .109 بسياري‌ از اهالى‌ بلنجر و دژهاي‌ اطراف‌ آن‌ به‌ سرزمينهاي‌ شمال‌ مهاجرت‌ كردند. پس‌ از آن‌، شهر سمندر كه‌ در /94 كيلومتري‌ بلنجر واقع‌ شده‌ بود، به‌ تختگاه‌ خزران‌ بدل‌ گشت‌ كستلر، 2؛ آرتامونف‌، .178
در 12ق‌/30م‌جنگ‌ميان‌خزران‌و متحدانشان‌با سپاه‌اسلام‌به‌شكست‌مسلمانان‌انجاميد؛ طبري‌از قول‌محمدبن‌عمر نوشته‌است‌كه‌«تركان‌جراح‌بن‌عبدالله‌را در بلنجر كشتند» /0؛ رضا، 13. در 14ق‌مسلمةبن‌عبدالملك‌پس‌از هزيمت‌دادن‌خاقان‌خزر، از دربند بازگشت‌، ولى‌چندي‌بعد بار ديگر متوجه‌استحكامات‌شمال‌قفقاز شد و مردم‌ بلنجر شهر خود را ترك‌گفتند رضا، 16. پس‌از سقوط بلنجر و انتقال‌تختگاه‌خزران‌به‌سمندر، از بلنجر كمتر ياد شده‌است‌. به‌گفتة كستلر ص‌8 شايد قوم‌بلنجر در ميان‌خزران‌مستحيل‌و جذب‌آنان‌شده‌باشند.
مآخذ: ابن‌اثير، الكامل‌؛ ابن‌اعثم‌كوفى‌، احمد، الفتوح‌، به‌كوشش‌على‌شيري‌، بيروت‌، 411ق‌/991م‌؛ ابو عبيد بكري‌، عبدالله‌، معجم‌ما استعجم‌، به‌كوشش‌مصطفى‌سقا، بيروت‌، 403ق‌/983م‌؛ ابوالفدا، تقويم‌البلدان‌، به‌كوشش‌رنو و دوسلان‌، پاريس‌، 840م‌؛ حدودالعالم‌، به‌كوشش‌منوچهر ستوده‌، تهران‌، 362ش‌؛ خليفة بن‌خياط، تاريخ‌، به‌كوشش‌سهيل‌زكار، دمشق‌، 387ق‌/967م‌؛ دمشقى‌، محمد، نخبة الدهر، بيروت‌، 408ق‌/988م‌؛ رضا، عنايت‌الله‌، اران‌از دوران‌باستان‌تا آغاز عهد مغول‌، تهران‌، 380ش‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، حيدرآباد دكن‌، 383ق‌/ 963م‌؛ طبري‌، تاريخ‌؛ قلقشندي‌، احمد، صبح‌الاعشى‌، به‌كوشش‌محمدحسين‌شمس‌الدين‌، بيروت‌، 407ق‌/987م‌؛ كستلر، آ.، خزران‌، ترجمة محمدعلى‌موحد، تهران‌، 361ش‌؛ مسعودي‌، على‌، التنبيه‌والاشراف‌، به‌كوشش‌دخويه‌، ليدن‌، 893م‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ يعقوبى‌، احمد، تاريخ‌، بيروت‌، 379ق‌/960م‌؛ نيز:
, M. I., Istoriya Khazar, Leningrad, 1969; Barthold, W.W., Sochineniya, Moscow, 1963; BSE 3 ; Buniyatov, Z., Azerbaidzhan v VII-IX vv., Baku, 1965; Istoriya Dagestana, Moscow, 1967.
عنايت‌الله‌رضا