بُلْغارِسْتان، كشوريدر جنوبشرقىاروپا، و در بخششرقىشبهجزيرة بالكان.
اينكشور با مساحت12 ،10كم ، ميان1 و 4 تا 4 و 2 عرضشمالى، و 2 و 1 تا 8 و 6
طولشرقىقرار دارد «دائرة المعارفاسلام...»، ؛ VI/391 اطلاعاتى...، ؛ نيز نك:
«بلغارستان» و مركز آن شهر صوفيه است. اين كشور از شمال به رومانى، از غرب
به صربستان و مونتنگرو و مقدونيه، از شرق به درياي سياه، از جنوب به
يونان و از جنوب شرقى به بخش اروپايى تركيه محدود است همانجا؛ شاملويى،
91؛ محجوب، 5؛ لويس، 10. مرز مشترك بلغارستان با يونان 94 كم ، با مقدونيه 48
كم ، با رومانى 08 كم، با صربستان و مونتنگرو 18 كم ، و با تركيه 40 كم است
«بلغارستان». جمعيت اين كشور را در تير 381/ژوئية 002، 37 ،21،نفر نوشتهاند
همانجا.
در اواخر سدة 9مكهجمعيتبلغارستاناندكىبيشاز ميليوننفر بوده، شمار
مسلمانان60 ،78ذكر شدهكهاندكىبيشاز يكچهارمكلجمعيتآنكشور را
تشكيلمىدادهاستسامى، /345؛ شاملويى، 93، ولىدر 373ش/994منسبتشمار
مسلمانانبا جمعيتىحدود 00 ،00 ،نفر بهكلجمعيتكشور به5% رسيدهلويس، همانجا،
و در 377ش/998مبه/2% كاهشيافتهاستنك: «بلغارستان».
اقواممسلمانبلغارستانرا گروهى از بلغارهايساكناراضىكوهستانىرُدُپاخدر
جنوبغربكشور تشكيلمىدهند. ايناناز اخلافبلغارهايىهستند كهدر
دورانحكومتعثمانىاسلامآوردند. اينگروهبهزبانبلغاريسخنمىگويند نك: ه د،
بلغار. گروهديگر تركها، و گروهسومكوليها هستند III/477 , 3 .BSEافزون بر اينها،
علويان در منطقة دُبروجا و دِلىاورْمان سكنى دارند كه به «عليجانى» يا
«قزلباش» معروفند و شمارشان بسيار اندك است دانشنامه...، /3.
بلغارهاي ساكن بلغارستان را شاخهاي از بلغارهاي ساكن اطراف رود ولگا
دانستهاند كه در سدة ق/م به محدودة سواحل رود دانوب كوچ كردند و راه
سرزمين بالكان را در پيش گرفتند نك: ه د، بلغار. فرمانرواي آنان شخصى به
نام كووْرَت كوبرت بود كه ظاهراً تا 9ق/ 79م بر مسند قدرت تكيه داشت
گوميلف، و توانست گروه از بلغارها را متحد سازد و در رأس هر يك از اين
گروهها، يكى از فرزندان خود - با نامهاي باتباي، كُتراگ و اَسپروخ - را
بگمارد آرتامونف، 66 º II/796 .IA,
بنابر نوشتة تئوفانس، باتباي در محل بلغارهاي اطراف رود ولگا باقى ماند و
تابعيت خزران را گردن نهاد و در اواخر سدة ق خراجگزار آنان بود نك: آرتامونف،
همانجا. گروه تابع باتباي بلغارهاي ناحية كوبان را تشكيل دادند و به
بلغارهاي سياه شهرت يافتند همو، 72 º اما اسپروخاز چنگخزرانگريختو روانة
سواحلرود دانوبشد. دربارة زمانحركتگروهتابعاسپروخ، اختلافنظر وجود دارد.
بعضىزمانحركتآنانرا پساز مرگكوورتدر 9قنوشتهاند گوميلف، گوميلف، همانجا؛
II/796-797 .IA, به هر روي، آنان كه شامل سواران زبدة بسياري بودند، از رود
دانوب گذشتند و در جزيرهاي كه ميان شاخة رود پديد آمده بود، مستقر شدند؛ سپس
از ساحل راست دانوب نيز عبور كرده، در نزديكى كوسْتانْدين استقرار يافتند.
خزران نيز كه از تعقيب بلغارها عاجز مانده بودند، به سرزمين خود بازگشتند و
اراضى بلغارهاي فراري را به تصرف خود آوردند آرتامونف، 172, 472 .174-175,
كنستانتين چهارم، امپراتور بيزانس حك 8- 5ق/68 - 85م در آغاز به مقابلة
بلغارهاي تابع اسپروخ شتافت و عرصه را بر آنان تنگ كرد، ولى پس از مدتى
بيمار شد و سپاهيان او بىسرپرست ماندند؛ در نتيجه، بلغارها در 9ق به سپاهيان
وي حملهور شدند و آنان را درهم شكستند و تا دبروجاي كنونى پيش تاختند و
سراسر اراضى ميان رود دانوب و شبه جزيرة بالكان را به تصرف آوردند و
اسلاوهاي ساكن اين سرزمين را تابع خود كردند همو، .172-173
اسپروخ با قبيله از قبايل اسلاو متحد شد و ديگر قبايل اسلاو را نيز تابع خود
كرد. وي از 0ق در رأس دولت اسلاو - بلغار قرار گرفت كه سرزمين وي به بلغار
يا بلغارستان شهرت يافت. اين دولت از سوي امپراتوري بيزانس به رسميت
شناخته شد و مرز آن تا رود دانوب و سواحل درياي سياه امتداد يافت و شهر
پليسكا بهصورت تختگاه آن درآمد 3 ، BSEهمانجا. هنگامى كه يوستى نيانوس
دوم، امپراتور بيزانس از سوي رقيبان خود زير فشار قرار گرفت، از بلغارهاي
اطراف رود دانوب ياري خواست و با كمك آنان توانست بر قسطنطنيه مسلط شود و
در 6ق/05م به پادشاهى بازگردد آرتامونف، .196-197
از رويدادهاي مهم سرزمين بلغارستان پس از اسپروخ، حاكميت كروم خان 87-
98ق/03 -14م است. وي آوارها را در هم شكست و اراضى آنان را در تراكيه، و
نيز شهرهاي سِرْديك در شمال صوفية كنونى و آدريانوپوليس را به تصرف آورد. در
97ق بلغارها با تصرف مقدونيه، حدود 2 هزار نفر از اهالى آدريانوپوليس ادرنة
كنونى را اسير كردند و به نواحى شمالى رود دانوب فرستادند و تا قسطنطنيه پيش
تاختند 3 ، BSEهمانجا؛ آرتامونف، .341-342 در عهد فرمانروايى بوريس اول
38-76ق/52 -89م مسيحيت به ميان بلغارها و اسلاوهاي متحد آنان راه يافت و
در 51ق/65م به عنوان دين رسمى شناخته شد. در 81ق/94م دو برادر به نامهاي
سيريل و متوديوس خط و كتابت جديدي را براي زبان اسلاوي - كه رو به گسترش
داشت - پديد آوردند و از آنپس، زبان اسلاوي به زبان كليسايى و دولتى
بلغارها بدل گشت بريتانيكا، ؛ II/358 3 ، BSEهمانجا.
در اواخر سدة ق/م لئون ششم، امپراتور بيزانس براي مقابله با بلغارها از
سران قوم مجار كمك خواست و شماري زورق براي آنان فرستاد. مجارها در مسير
رود دانوب دست به غارت و كشتار زدند. سيمون كه از 80ق شاه بلغارها شده
بود، به مقابله شتافت، ولى مغلوب شد. مجارها تا تختگاه دولت بلغار پيش
تاختند و غنايم و اسيران بسيار به چنگ آوردند. سپس به روميان حملهور شدند.
سيمون با تقاضاي صلح مجارها را آرام كرد و در عين حال، از طريق آنان از
روميان انتقام گرفت آرتامونف، .347-348 آگاهيهايى دربارة بلغارها، مجارها و
روسها در دست است كه اغلب مورد هجوم پچناكها قرار مىگرفتند. نخستين آگاهى
در اين باره مربوط به سال 02ق/15م، و خبر ديگر متعلق به 08ق/20م است.
دولت بيزانس در اين زمان از وجود پچناكها برضد بلغارها و روسها بهره مىجست
همو، 52 ¡ نيز حاشية .69 در 32ق/44م گروهى از پچناكها بار ديگر به بلغارهاي
ساكن اطراف رود دانوب حمله كردند همو، .380
نخستين دورة دولت بلغارستان كه از 0ق/80م آغاز شده بود، تا 09ق/018م
ادامه يافت 3 ، BSEهمانجا. در دورة دوم حكومت بلغارستان اوايل سدة ق/1م تا
اواخر سدة ق/2م، اين كشور زير سلطة امپراتوري بيزانس بود. در 82ق/186م دو
برادر به نامهاي كُلوپيِر و آسِن دولت بلغاري اولاق را تأسيس كردند كه مركز
آن شهر تيرنُوا بود. 0 سال بعد، پير كشته شد و پس از آن، آسن به قتل رسيد.
دولت اولاق بلغار كه تراكيه و مقدونيه را در تصرف داشت، در 38ق/241م به
سبب جنگهاي داخلى رو به ضعف نهاد و ناگزير مناطق ياد شده را به امپراتوري
ازنيق روم واگذار كرد اوزون چارشيلى، .I/188
در 39ق باتو، فرزند جوجى با لشكريان مغول از رود دانوب گذشت و وارد
بلغارستان شد بروكلمان، .249 پس از آن تا سدة ق/4م گاه خيزشهايى در
بلغارستان برضد سلطة بيزانس روي مىداد III/478 , 3 .BSEاز اوايل سدة ق رقابت
ميان بلغارها و صربها اوج گرفت، چنانكه در 30ق/330م به جنگ منجر گرديد
اوزون چارشيلى، همانجا. در اواسط سدة ق نواحى شمال شرقى بلغارستان از آن
سرزمين جدا شد و به صورت شاهزادهنشين دبروجا درآمد 3 ، BSEهمانجا.
آغاز تاريخ اسلام در بلغارستان را سدة ق دانستهاند لويس، 10. نخستين
لشكركشى عثمانيها به تراكية شرقى و عبور از درياي مرمره در 21ق/321م روي
داد كه حدود 8 ماه به درازا كشيد؛ سپس مهاجمان به آناتولى بازگشتند؛ متعاقب
آن نيز تركان چند بار به شبه جزيرة بالكان و اراضى بلغارستان حمله كردند
اوزون چارشيلى، .I/155
در 62ق/361م سلطان مراد اول شهر بيزانسى آدريانوپوليس را تصرف كرد و جاي
پايى در رود ماريتْسا به دست آورد و راه فتح بلغارستان و سرزمينهاي اطراف
آن را هموار كرد. سپاهيان عثمانى در 64ق شهر فيليپوپوليس شهر پُلْوديوِ كنونى
در بلغارستان را پس از محاصرة طولانى فتح كردند لويس، 11. در 66ق آن بخش از
اراضى بلغارستان كه در اختيار ايوان الكساندر، شاه آن سرزمين باقى مانده
بود، با مرگ وي ميان دو فرزندش، ايوان شيشْمان و ايوان اِستراتيسيمير تقسيم
شد و دو دولت پادشاهى در آن اراضى برقرار گرديد اوزون چارشيلى، ؛ I/189-190 3
، BSEهمانجا.
در 88ق/386م سپاهيان عثمانى شهر و ايالت صوفيه را فتح كردند فريدون بك،
/08-09. در سالهاي 90-91ق/388- 389م لشكريان عثمانى چند شهر ديگر بلغارستان
از جمله پرُواديا پراوادي، وِنْچَن، مادِرا، شومْنى شومِن، و متعاقب آن
وارْنا را به تصرف درآوردند. در نتيجة اين پيروزي، شيشمان وادار به اطاعت شد
I/1303 , 2 .EI
بايزيد اول ايلدرم بايزيد در 95ق/393م نيرويى را به فرماندهى فرزند ارشدش،
سليمان به بلغارستان فرستاد و در نتيجة پيكار او، وِليكو تورنُوْ، تختگاه قديم
بلغارستان پس از محاصرهاي طولانى سقوط كرد لويس، همانجا؛ «دائرةالمعارف
اسلام»، .VI/397 سال پس از اين پيروزي، جنگ ديگري در 98ق درگرفت كه در
نتيجة آن ويدين سقوط كرد و بلغارستان ضميمة دولت عثمانى شد همان، نيز 3 ،
BSEهمانجاها؛ سامى، /346؛ اوزون چارشيلى، .I/193-194
با سقوط دولت بلغارستان مهاجرت شهروندان مسلمان آناتولى به سرزمين
بلغارستان شدت گرفت. گروه كثيري از اين مسلمانان، از جمله كارمندان،
سربازان، كشاورزان، دامپروران و عشاير تركمان و تاتار به بلغارستان كوچ
كردند و در شهرها و شهركهايى چون كارنوبات، پازارجيك و نووي خان مستقر شدند.
اين مهاجرت وسيع نيازمند پىريزي زندگى به شيوة اسلامى بود. مسلمانان به
احداث مساجد، كاروانسراها و ديگر بناها دست زدند كه سبك بناي آنان متأثر از
شيوة معماري اسلامى عهد سلجوقى بود. نخستين بناها، از جمله مسجد تكگنبدي
«اسكى جامع» در اِستارا زاگورا متعلق به سال 12ق/ 409م، مسجد جامع گنبدي
در پلوديو، و مسجد شريف خليل پاشا تومبول جامع در شومن كه تا چندي پيش
بزرگترين مسجد اروپا در ادرنه بود، نمودار گسترش اسلام در بلغارستان است
لويس، 11. به عنوان نمونه در 59ق/455م در فيليپه در برابر 00 خانوار مسلمان
مقيم اين شهر تنها 0 خانوار غير مسلمان وجود داشت 2 ، EIهمانجا.
از سدة ق/5م تا نيمة دوم سدة 2ق/8م بلغارستان كه ضميمة دولت عثمانى شده
بود، به صورت يكى از بيگلربيگيهاي استانهاي امپراتوري عثمانى درآمد. اراضى
بلغارستان در تملك دولت عثمانى قرار گرفت و بخشى از اراضى آن به سپاهيان
واگذار شد. در سدههاي -0ق، يكسوم اراضى بلغارستان با عنوان «خاص» در
اختيار سلطان قرار گرفت. مالكان اراضيى كه مسلمان شده بودند، همچنان زمينها
را در تملك خود نگاه مىداشتند. كشاورزان افزون بر بهرة مالكانه، يكدهم عشر
محصول خود را به دولت مىدادند. آن گروه از رعايا كه مسلمان نبودند، جزيه
مىپرداختند. در نتيجه، گروه كثيري از مردم به اسلام روي آوردند. به ويژه
در ردپاخ، مقدونيه و نواحى شمال شرقى بلغارستان، مردم به صورتى انبوه
اسلام را پذيرا شدند III/478 , 3 .BSE
با ضعف دولت عثمانى در نيمة دوم سدة 0ق/6م كه حاصل پيكارهاي پى در پى در
اروپا و آسيا بود، در بلغارستان خيزشهايى برضد آن دولت روي داد كه از آن
جمله است: خيزش تيرنُف در 006ق/ 598م و 097ق/686م، خيزش چيپْرُف در 099ق
و قيام كارْپوشُو در 100ق همان، .III/479 پس از انقلاب سال 203ق/ 789م
روحية انقلابى با سياست اسلاوگرايى در آميخت و موجب تشكيل كميتههاي
«عصيان» شد «دائرةالمعارف اسلام»، همانجا. هدف اين كميتهها كسب استقلال بود
كه از جانب دولت روسيه حمايت مىشد.
در 257ق/841م در شهر نيش مردم به سبب سنگينى مالياتها شوريدند. اين شورش
از سوي دولت سركوب شد، ولى زمينه را براي شورش سال 265ق/849م در شهر
ودين فراهم آورد كه آن نيز به سختى درهم شكست همانجا. در 287ق/870م حوزة
كليسايى بلغارستان پديد آمد كه از پشتيبانى دولت روسيه برخوردار بود. در
293ق/876م شورش بزرگى در بلغارستان روي داد كه با فرستادن 8 هزار سپاهى
به سختى سركوب گرديد همان، .IV/397-398 همين حادثه مستمسكى براي جنگ
سالهاي 294- 295ق ميان روسيه و عثمانى شد.
به موجب پيمان سان استفانو در 878م، «بلغارستان بزرگ» اميرنشينى خودمختار و
مشتمل بر قسمت بزرگى از مقدونيه شد. اين پيمان بعدها در كنگرة برلين مورد
تجديدنظر قرار گرفت , 3 BSE؛ III/480 دايرة المعارف...، /41؛ «دائرة المعارف
جديد...»، .II/451 در حدود سال 293ق در شهرهاي فيليپه، ودين، شومن، روسْجوق،
رازگراد، وارنا، پلِوْنه، عثمانْ بازار، اسكى جمعه و ينى زاغرا مسلمانان
اكثريت اهالى را تشكيل مىدادند I/1304 , 2 .EIكثرت مهاجرت تركان به
بلغارستان به اندازهاي بود كه در 294ق از مجموع اهالى اين سرزمين 5% ترك
و 5% بلغار بودند «دائرةالمعارف جديد»، همانجا. پس از پايان جنگهاي روس و
عثمانى، حدود يك ميليون ترك بلغارستان را ترك گفتند، ولى چند صد هزار نفر از
سوي روسها و بلغارها به آن سرزمين فرستاده شدند همانجا.
در 296ق بر اساس مفاد پيمان سان استفانو، شهر صوفيه به عنوان تختگاه
شاهزادهنشين بلغارستان اعلام شد. شاهزادهنشين ديگري نيز به نام روم
ايلى شرقى كه شهر پلوديو مركز آن بود، خودمختاري يافت، ولى همچنان تابع
دولت عثمانى باقى ماند III/480 , 3 .BSE
در 266ق/850م يكسوم جمعيت سرزمين بلغارستان مسلمان بودند كه حدود 00 هزار
نفر آنان را پوماكها مسلمانان بلغاري زبان تشكيل مىدادند. حتى در 295ق در
بسياري از شهرهاي مهم چون وارنا، پلوديو و پلونه، اكثريت با مسلمانان بود.
در صوفيه نيز اقليت بزرگى از مسلمانان سكنى داشتند. پس از جنگ كريمه دولت
عثمانى گروه كثيري از مسلمانان را در اين نواحى اسكان داد. جمعيت اينان
به 50 هزار تن مىرسيد كه 00 هزار تن از آنان تاتار، و 0 هزار تن چركس بودند
كتانى، 3.
در 302ق/885م در پلوديو شورش بزرگى از سوي كميتة مركزي سري انقلابى
بلغارستان روي داد كه زمينه را براي وحدت روم ايلى شرقى با بلغارستان
فراهم آورد III/481 , 3 .BSEپس از استقلال بلغارستان در 326ق/908م موج
جديدي از مسلمانان كشور را به سوي آناتولى ترك گفتند. اين امر سبب كاهش
شمار مسلمانان از 0% جمعيت در 303ق/886م، به 3% در 318ش/939م يعنى حدود 58
هزار نفر شد كتانى، همانجا.
در 326قبا خيزشتركانجوان، دولتبلغارستاناعلامكرد
كهبهامپراتوريعثمانىوابستهنيست؛ سپسبعد از جنگهايبالكاندر
330-331ق/912-913م، استقلالبلغارستاناستوارتر شد ، BSEهمانجا. در ذيقعدة
333/اكتبر 915 بلغارستان به طرفداري از آلمان به صف متحدين در جنگ جهانى
اول برضد متفقين پيوست همانجا؛ اطلاعاتى، 9، ولى با شكست آلمان به موجب
پيمان نويى در 337ق/919م قسمت جنوبىِ دبروجا، و در نتيجه، دسترسى به
درياي اژه را از دست داد همان، 9-0.
در 315ق/897م براي نخستينبار رابطة سياسى و كنسولى ميان بلغارستان و ايران
برقرار گرديد. پس از جنگ جهانى اول چون بلغارستان از متحدان محور آلمان -
ايتاليا - ژاپن بود، روابط سياسى دو كشور قطع شد، ولى بار ديگر در 313ش/934م
برقرار گرديد همان، 9-0. در 323ش/944م نظام حكومتى بلغارستان از پادشاهى
بهجمهوري تغيير يافت و اين كشور «جمهوري دموكراتيك خلق بلغارستان» نام
گرفت III/483 , 3 .BSEدر 340ش/961م رابطة سياسى ايران با دولت جديد برقرار شد
اطلاعاتى، 0.
اختلاف شديد بلغارها و تركان، در روابطِ دولت آن كشور با تركان و تركى
زبانانِ مسلمان، و نيز مسلمانان بلغار، بىتأثير نبود. دشمنيهايى كه طى چند
قرن پديد آمده بود، موجب اعمال فشار بر مسلمانان، و بعضى محروميتهاي اينان
شد نك: كتانى، 5 و برخى از مؤسسات اسلامى از صورت مذهبى خارج شدند؛ به
عنوان نمونه، مىتوان از مسجد جامع بزرگ صوفيه ياد كرد كه به موزة
باستانشناسى ملى بدل شد لويس، 12.
امروزه از ديدگاه سياسى، مسلمانان وضع روشنى ندارند. دو حزب سوسياليست
كمونيست سابق و جناح راستگراي اتحاد نيروهاي دموكراتيك اغلب علايق نژادي و
مذهبى اقليتها را ناديده مىگيرند. در قانون اساسى جديد بلغارستان نيز براي
احزاب سياسىِ متكى بر نژاد و مذهب، جايى ديده نمىشود؛ اما «نهضت حقوق و
آزادي» كه سومين حزب بزرگ كشور به رهبري احمد دوغان است، از اقليت ترك و
مسلمان كشور حمايت مىكند همانجا، نيز 13.
در شهريور 372/سپتامبر 993 كتابخانة ملى بلغارستان نسخه هايى از قرآن كريم را
كه برخى از آنها به خط بلغاري نوشته شده است، به نمايش گذاشت. گفتنى
است كه قديمترين نسخة ارائه شده در اين نمايشگاه متعلق به 69ق/271م بود
همو، 12.
از آثار معماري اسلامى بلغارستان مىتوان به مسجد 00 سالة بانياباشى، مسجد
جامع بزرگ صوفيه و جامع محمدپاشا يا مسجد سياه اشاره كرد همانجا.
مآخذ: اطلاعاتى دربارة كشور جمهوري مردم بلغارستان، وزارت امور خارجه،
تهران، 352ش؛ دانشنامة جهان اسلام، تهران، 377ش؛ دايرةالمعارف فارسى؛
سامى، شمسالدين، قاموس الاعلام، استانبول، 306ق؛ شاملويى، حبيبالله،
جغرافياي كامل جهان، تهران، 367ش؛ فريدون بك، منشآت السلاطين، استانبول،
274ق؛ كتانى، على، اقليتهاي مسلمان در جهان امروز، ترجمة محمدحسين آريا،
تهران، 368ش؛ لويس، استفن، «اسلام در بلغارستان»، ترجمة اعظم هدايتى،
ميراث جاويدان، تهران، 373ش، س ، شم ؛ محجوب، محمود و فرامرز ياوري،
گيتاشناسى كشورها، تهران، 366ش؛ نيز:
Artamonov, M. I., Istoriya Khazar, Leningrad, 1962; Britannica, micropaedia,
1978; Brockelmann, C., History of the Islamic Peoples, London, 1959; BSE 3 ; X
Bulgaria n , The World Factbook, www. cia.
gov/cia/publications/factbook/print/bu.html; EI 2 ; Gumilev, L. N., Drevnie
Tyurki, Moscow, 1967; IA; T O rkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi,
Istanbul, 1992; Uzun 5 ars o l o , I. H., Osmanl o tarihi, Ankara, 1972; Yeni T
O rk ansiklopedisi, Istanbul, 1985.
عنايتاللهرضا