بَلْخان‌، دو رشته‌كوه‌بلخان‌بزرگ‌و كوچك‌در غرب‌جمهوري‌تركمنستان‌كه‌دشت‌اوزبوي‌آنها را از يكديگر جدا مى‌كند. بلندترين‌نقطة بلخان‌بزرگ‌قلة گنبدي‌شكل‌ ديرم‌داغ‌يا دوينش‌قلعه‌است‌كه‌در 9 و 2 عرض‌شمالى‌و 2 و طول‌شرقى‌واقع‌شده‌است‌و 80 ،متر ارتفاع‌دارد بروكهاوس‌، /834 A ؛ IIIV/167 , 2 ؛ BSE2 و بلندترين‌ قلة بلخان‌ كوچك‌ را 77 متر نوشته‌اند. طول‌ رشتة شمالى‌ بلخان‌ بزرگ‌ 0 كم و رشتة جنوبى‌ بلخان‌ كوچك‌ 0 كم است‌ «دائرة المعارف‌...»، .I/187 نام‌ خليج‌ بلخان‌ كه‌ در بخش‌ شمالى‌ خليج‌ كراسنووُدسك‌ در مشرق‌ درياي‌ خزر نيز قرار دارد، برگرفته‌ از بلخان‌ بزرگ‌ است‌ بارتولد، ؛ III/358 مفخم‌، 9.
چنين‌به‌نظر مى‌رسد كه‌در دشت‌ميان‌دو رشته‌كوه‌بلخان‌بزرگ‌و كوچك‌، منطقه‌اي‌مسكونى‌و شهري‌به‌نام‌ بلخان‌نيز وجود داشته‌است‌كه‌محل‌آن‌چندان‌مشخص‌نيست‌. ماركوارت‌ شهر بلخان‌در كنار مسير قديم‌آمودريا را با بلكان‌كوچك‌در بخش‌شرقى‌خليج‌كراسنوودسك‌و يا شهر كوچك‌ديگري‌كه‌بعدها پيروزشاه‌ساسانى‌آن‌ را مسخر كرد، يكى‌مى‌داند ص‌.55 شهر بلخان‌ ظاهراً به‌ ابيورد نزديك‌ بوده‌ است‌ وحيد قزوينى‌، 10، حاشية . مقدسى‌ ص‌ 85 ضمن‌ بحث‌ دربارة خوارزم‌ كهن‌، به‌ شهر خراب‌ شدة بلخان‌ اشاره‌ مى‌كند و مى‌نويسد كه‌ مردم‌ نسا و ابيورد در جست‌ و جوي‌ گاوان‌ و چارپايان‌ رها شده‌ به‌ آنجا مى‌رفتند. ابوالغازي‌ بهادرخان‌ نام‌ اين‌ كوه‌ را ابوالخان‌ آورده‌ است‌ ص‌ 88. بارتولد نام‌ بلخان‌ را پديد آمده‌ از واژة پارسى‌ «بالاخانه‌» دانسته‌ است‌ .III/359
كوههاي‌ بلخان‌ ظاهراً در سده‌هاي‌ پيشين‌ پناهگاه‌ ياغيان‌ و متواريان‌ بوده‌ است‌. در 16ق‌/025م‌ محمود غزنوي‌ به‌ تركمانان‌ شمال‌ جيحون‌ اجازه‌ داد كه‌ به‌ جنوب‌ درآيند و در دشت‌ فراوه‌، ابيورد، سرخس‌ و نسا پراكنده‌ شوند، اما پس‌ از چندي‌ كه‌ مردم‌ آن‌ نواحى‌ از فتنه‌ و فساد اين‌ تركمانان‌ به‌ محمود شكايت‌ بردند، وي‌ از كردة خود پشيمان‌ شد و براي‌ گوشمال‌ ايشان‌ بر سر آنان‌ تاخت‌. در جنگ‌ سختى‌ كه‌ در نزديكى‌ فراوه‌ درگرفت‌، حدود هزار تن‌ از تركمانان‌ كشته‌ شدند و گريختگان‌ به‌ «بلخان‌ كوه‌» پناه‌ بردند گرديزي‌، 90، 92؛ بيهقى‌، 7؛ ابن‌ اثير، /78؛ سيدي‌، 2-3.
در سدة 0ق‌/6م‌ قبايل‌ تركمن‌ سالور، شامل‌ بخشهاي‌ تكه‌، يموت‌ و ساريق‌ در منطقة بلخان‌ و سواحل‌ رود اوزبوي‌ مستقر شدند. در سدة 3ق‌ خليج‌ بلخان‌ نيز در تصرف‌ قبايل‌ يموت‌ قرار گرفت‌ سارلى‌، /1، 3. اعتمادالسلطنه‌ در 267ق‌/851م‌ از وجود 0 چاه‌ در محل‌ طوايف‌ يموت‌ در كوههاي‌ بلخان‌ خبر داده‌ است‌ /027.
از 298ق‌/881م‌ راه‌ آهن‌ تركستان‌ تا ناحية قزل‌ آروات‌، در منطقة بلخان‌ امتداد يافت‌ و در سالهاي‌ 885- 888م‌ به‌ سمرقند رسيد. همين‌ امر موجب‌ شد كه‌ بلخان‌ به‌ يكى‌ از مراكز مبادله‌ و بازرگانى‌ بدل‌ گردد، ولى‌ پس‌ از احداث‌ راه‌ آهن‌ اورنبورگ‌ - تاشكند در 323ق‌/905م‌ بلخان‌ اهميت‌ پيشين‌ را از دست‌ داد بارتولد، همانجا.
مآخذ: ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابوالغازي‌ بهادرخان‌، شجرة ترك‌، به‌ كوشش‌ دمزن‌، آمستردام‌، 970م‌؛ اعتمادالسلطنه‌، محمدحسن‌، مرآة البلدان‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسين‌ نوايى‌ و هاشم‌ محدث‌، تهران‌، 367ش‌؛ بيهقى‌، ابوالفضل‌، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ على‌اكبر فياض‌، مشهد، 350ش‌؛ سارلى‌، اراز محمد، تاريخ‌ تركمنستان‌، تهران‌، 373ش‌؛ سيدي‌، مهدي‌، نيمى‌ ز تركستان‌، نيمى‌ زفرغانه‌، مشهد، 371ش‌؛ گرديزي‌، عبدالحى‌، زين‌ الاخبار، به‌ كوشش‌ عبدالحى‌ حبيبى‌، تهران‌، 347ش‌؛ مفخم‌ پايان‌، لطف‌الله‌، درياي‌ خزر، ترجمة جعفر خمامى‌زاده‌، رشت‌، 375ش‌؛ مقدسى‌، محمد، احسن‌ التقاسيم‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 906م‌؛ وحيد قزوينى‌، محمد طاهر، عباس‌نامه‌، به‌كوشش‌ ابراهيم‌ دهگان‌، اراك‌، 329ش‌؛ نيز:
Barthold, W.W., Sochineniya, Moscow, 1965; Brockhaus, Entsiklopedicheski o slovar', St. Petersburg, 1891; BSE 2 ; EI 2 ; Kratkaya, geograficheskaya entsiklopediya, Moscow , 1960 ; Marquart , J. , Er ? n l ahr, Berlin, 1901.
عنايت‌الله‌رضا