بَكْرِ بْن‌ِ مُحَمَّدِ بْن‌ِ عَلاءِ قُشِيْري‌، ابوالفضل‌ ربيع‌الاول‌ 44/ ژوئية 55، فقيه‌ و قاضى‌ مالكى‌ مصر. خاندان‌ بكر از ازد شَنوئه‌ و ساكن‌ در بصره‌ بودند. وي‌ از سوي‌ پدر، نسب‌ به‌ زياد بن‌ وليد مى‌برد و مادر وي‌ از نوادگان‌ عِمران‌ بن‌ حُصَين‌، از اصحاب‌ رسول‌ اكرم‌ص‌ بود. بنابر آنچه‌ دربارة سن‌ او 0 سال‌ مى‌دانيم‌، مى‌توان‌ تولد او را در حدود سال‌64ق‌/78م‌تخمين‌ زد قاضى‌عياض‌،/90؛قس‌:صفدي‌، 0/17، كه‌ درگذشت‌ او را در 43ق‌ آورده‌ است‌؛ ابن‌ شاكر، 9.
وي‌ دورة كودكى‌ را در بصره‌ سپري‌ كرد و در همان‌جا به‌ فراگيري‌ مقدمات‌ علوم‌ پرداخت‌؛ سپس‌ محضر شيخ‌ مشهور صوفيه‌، سهل‌ بن‌ عبدالله‌ تستري‌ را درك‌ كرد نك: قاضى‌ عياض‌، همانجا؛ ذهبى‌، 5/ 38. از استادان‌ فقه‌ و حديث‌ او در بصره‌ مى‌توان‌ از ابراهيم‌ بن‌ حماد ازدي‌ و ابوخليفة جُمَحى‌ بصري‌ نام‌ برد نك: داوودي‌، /20- 21. ظاهراً شهرت‌ وي‌ از زمانى‌ آغاز شد كه‌ در بغداد به‌ تكميل‌ آموخته‌هايش‌ پرداخت‌.
از استادان‌ او، قاضى‌ اسماعيل‌ بن‌ اسحاق‌ د 86ق‌/99م‌ فقيه‌ مالكى‌ بصري‌ - بغدادي‌ را نيز ياد كرده‌اند نك: قاضى‌ عياض‌، /90؛ ابن‌ فرحون‌، /13. از ديگر استادان‌ بكر، بايد به‌ كسانى‌ چون‌ سعيد بن‌ عبدالرحمان‌ كرابيسى‌، ابومسلم‌ كَجّى‌، جعفربن‌ محمد فِريابى‌، و احمدبن‌ موسى‌ كه‌ موطأ را نزد او فرا گرفت‌، اشاره‌ كرد قاضى‌ عياض‌، ذهبى‌، داوودي‌، همانجاها.
وي‌ مدتى‌ ولايت‌ قضاي‌ برخى‌ نواحى‌ عراق‌ را برعهده‌ گرفت‌ نك: قاضى‌ عياض‌، /91؛ صفدي‌، همانجا؛ او پيش‌ از 30ق‌ از عراق‌، راهى‌ مصر شد و به‌ گفتة قاضى‌ عياض‌، در شمار فقيهان‌ بزرگ‌ مالكى‌ آن‌ ديار قرار گرفت‌ /90-91؛ داوودي‌، /21. در تبيين‌ جايگاه‌ والاي‌ بكر در ميان‌ مالكيان‌ مصر، بايد به‌ قدرت‌ يافتن‌ اسماعيليان‌ در مصر، و وجود رقابت‌ ميان‌ شافعيان‌ و مالكيان‌ آن‌ ديار توجه‌ كرد. دفاع‌ بكر از عقايد مالكى‌ و مقابله‌ با گرايشهاي‌ شافعيان‌ و حتى‌ حنفيان‌ مى‌تواند يكى‌ از علل‌ مهم‌ استقبال‌ مالكيان‌ مصر از او باشد. براي‌ نمونه‌ از آثار او در اين‌ زمينه‌ مى‌توان‌ به‌ كتاب‌ الرد على‌ الشافعى‌ فى‌ وجوب‌ الصلاة على‌ النبى‌ص‌، الرد على‌ المزنى‌، الرد على‌ الطحاوي‌، و رسالة الى‌ من‌ جهل‌ محل‌ مالك‌بن‌ انس‌ من‌ العلم‌ اشاره‌ كرد نك: قاضى‌عياض‌، /91؛ ابن‌ فرحون‌، /14- 15.
بيشتر شاگردان‌ بكر را مصريان‌، اندلسيان‌ و تونسيان‌ تشكيل‌ مى‌دادند و مى‌توان‌ به‌ نام‌ كسانى‌ مانند عبدالرحمان‌ بن‌ عمر ابن‌ نحّاس‌، حسين‌ بن‌ رَشيق‌، ابن‌ مُفرَّج‌، ابن‌ عون‌ الله‌، قاضى‌ ابوعبدالله‌ ابن‌ برطال‌، عبدالله‌ بن‌ محمدبن‌ اسد و ابوعبدالله‌ محمدبن‌ ابراهيم‌ طُلَيطلى‌ اشاره‌ كرد قاضى‌ عياض‌، /90-91؛ ابن‌فرحون‌، /13؛ مقريزي‌، /7، /27؛ داوودي‌، همانجا.
بكر آثار بسياري‌ در موضوعات‌ مختلفى‌ همچون‌ علوم‌ قرآنى‌، فقه‌ و كلام‌ نوشته‌ است‌. اگرچه‌ نسخه‌هاي‌ اين‌ آثار از ميان‌ رفته‌اند، برخى‌ اشارات‌ به‌ سخنان‌ و آراء او را مى‌توان‌ در آثار ديگر نويسندگان‌، همچون‌ كتاب‌ النوادر ابن‌ ابى‌زيد قيروانى‌ باز يافت‌. افزون‌ بر آثاري‌ كه‌ پيش‌تر بدانها اشاره‌ شد، از مهم‌ترين‌ آثار او كتاب‌ الاحكام‌ احكام‌ قرآن‌ است‌ كه‌ ظاهراً مؤلف‌ با تأثيرپذيري‌ از استادش‌ قاضى‌ اسماعيل‌ به‌ اين‌ تأليف‌ دست‌ زده‌ بوده‌ است‌. طاش‌ كوپري‌زاده‌ /94 نام‌ آن‌ را در شمار آثار تأليفى‌ در زمينة احكام‌ قرآن‌ وارد كرده‌ است‌. اين‌ همان‌ اثري‌ است‌ كه‌ ابوعبدالله‌ محمدبن‌ ابراهيم‌ طليعان‌ آن‌ را از وي‌ فرا گرفته‌ بود نك: مقريزي‌، /7. كتابى‌ نيز با عنوان‌ المختصر من‌ احكام‌ القرآن‌ اسماعيل‌ بن‌ اسحاق‌ داشته‌ است‌ كه‌ احتمالاً همان‌ احكم‌ القرآن‌ اسماعيل‌ است‌.
از برخى‌ تأليفات‌ بكربن‌ محمد در زمينه‌هاي‌ اعتقادي‌، بر مى‌آيد كه‌ وي‌ همچون‌ ديگر متفكران‌ نيمة سدة ق‌ با موجى‌ عظيم‌ از مفاهيم‌ كلامى‌ روبه‌رو بوده‌ است‌ قس‌: ابن‌ ابى‌ زيد، 9؛ نيز نك: داك‌، ذيل‌ ابن‌ ابى‌ زيد. از سويى‌ وي‌ با تأليف‌ رديه‌اي‌ بر اهل‌ قدر و نيز رديه‌اي‌ بر طحاوي‌ احتمالاً عقيده‌ نامة وي‌، به‌ مقابله‌ با آنچه‌ بدعت‌ در دين‌ مى‌دانسته‌ برخاسته‌ است‌ نك: ابن‌ خير، 99، رسالة اسدبن‌ موسى‌، دربارة تحذير از بدعت‌ و حفظ سنت‌؛ از سويى‌ ديگر وي‌ با تأليف‌ آثاري‌ همچون‌ تنزيه‌ الانبياء و ما فى‌ القرآن‌ من‌ دلائل‌ النبوة، به‌ اين‌ موضوع‌ مهم‌ كلامى‌، همچون‌ فريابى‌ د 01ق‌ و بيهقى‌ د 84ق‌ عنايت‌ داشته‌ است‌ براي‌ آثار وي‌، نك: قاضى‌ عياض‌، /91؛ ابن‌ فرحون‌، /14-15؛ داوودي‌، /21؛ ذهبى‌، 5/38؛ صفدي‌، 0/17. قاضى‌ عياض‌ دو بيت‌ شعر از وي‌ نقل‌ كرده‌ است‌ همانجا.
مآخذ: ابن‌ ابى‌ زيد، عبدالله‌، الرسالة الفقهية، به‌ كوشش‌ هادي‌ حمو و محمد ابواجفان‌، بيروت‌، 406ق‌/986م‌؛ ابن‌ خير، محمد، فهرسة، به‌ كوشش‌ ف‌. كودرا، سرقسطه‌، 893م‌؛ ابن‌ شاكر كتبى‌، محمد، عيون‌ التواريخ‌، نسخة عكسى‌ موجود در كتابخانة مركز؛ ابن‌ فرحون‌، ابراهيم‌، الديباج‌ المذهب‌، به‌ كوشش‌ محمد احمدي‌ ابوالنور، قاهره‌، 394ق‌/974م‌؛ داوودي‌، محمد، طبقات‌ المفسرين‌، بيروت‌، 403ق‌/983م‌؛ ذهبى‌، محمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ديگران‌، بيروت‌، 404-406ق‌/984-986م‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ ژاكلين‌ سوبله‌ و على‌ عماره‌، بيروت‌، 400ق‌/980م‌؛ طاش‌ كوپري‌زاده‌، احمد، مفتاح‌ السعادة، بيروت‌، 405ق‌/985م‌؛ قاضى‌ عياض‌، ترتيب‌ المدارك‌، به‌ كوشش‌ احمد بكير محمود، بيروت‌، 387ق‌/967م‌؛ مقريزي‌، احمد، المقفى‌ الكبير، به‌ كوشش‌ محمد يعلاوي‌، بيروت‌، 411ق‌/991م‌.
فرامرز حاج‌ منوچهري‌