بِقاعى‌، ابوالحسن‌ ابراهيم‌ بن‌ عمر بن‌ حسن‌ 09 - 85ق‌/ 406-480م‌، مفسر، مورخ‌ و محدث‌ شافعى‌. وي‌ در قرية «خربة روحاء» در ناحية بقاع‌، واقع‌ در لبنان‌ كنونى‌ متولد شد؛ به‌ همين‌ سبب‌ به‌ او نسبت‌ خرباوي‌ هم‌ داده‌اند.
بقاعى‌ در 2 سالگى‌ به‌ دليل‌ منازعات‌ طايفه‌اي‌ در روستاها و شهرهاي‌ اطراف‌ سرگردان‌ شد، تا پدربزرگش‌ او را به‌ دمشق‌ برد. در دمشق‌ به‌ حفظ قرآن‌ و آموختن‌ مقدمات‌ علوم‌ روي‌ آورد. مصادف‌ با ورود ابن‌ جزري‌ به‌ دمشق‌ در 8 سالگى‌ نزد او به‌ آموختن‌ علم‌ قرائت‌ پرداخت‌. از تاج‌الدين‌ ابن‌ بهادر نيز در فقه‌ بهره‌ گرفت‌. چندي‌ بعد راه‌ به‌ بيت‌المقدس‌ برد و از افرادي‌ چون‌ تقى‌الدين‌ حصنى‌، تاج‌الدين‌ غرابيلى‌ و عمادالدين‌ ابن‌ شرف‌ حديث‌ و قرائت‌ فرا گرفت‌. سفر بعدي‌ او به‌ قاهره‌ بود كه‌ در آنجا نزد شرف‌الدين‌ سبكى‌، علاءالدين‌ قلقشندي‌، شمس‌الدين‌ قاياتى‌، ابن‌ حجر عسقلانى‌ و ابوالفضل‌ مغربى‌ حديث‌ و علوم‌ ديگر آموخت‌. سپس‌ به‌ همراه‌ ابن‌ حجر به‌ حلب‌ رفت‌. مسافرتهايى‌ نيز به‌ دمياط، اسكندريه‌، مكه‌، مدينه‌ و طائف‌ داشت‌. پس‌ از مسافرتهاي‌ پياپى‌، تا پايان‌ عمر در دمشق‌ اقامت‌ گزيد سخاوي‌، /01-02؛ سيوطى‌، 4؛ ابن‌ عماد، /39-40؛ غزي‌، /54.
برخى‌ از همعصران‌ بقاعى‌، به‌ويژه‌ سخاوي‌ در نكوهش‌ او مبالغه‌ كرده‌اند. در اين‌ ميان‌، تنوع‌ علوم‌، تعدد آثار و گوناگونى‌ نظرات‌ و نقدهاي‌ تندي‌ كه‌ به‌ ديگران‌ و حتى‌ استادان‌ خويش‌ داشت‌، بى‌تأثير نبود. برخى‌، مواضع‌ خصمانة امثال‌ سخاوي‌ /01- 05 را ناشى‌ از اختلافات‌ شخصى‌ دانسته‌اند نك: شوكانى‌، /0.
برخى‌ آثارش‌، به‌ويژه‌ تفسير وي‌، تلاش‌ او را در ارائة ديدگاههاي‌ جديد نمايان‌ مى‌سازند. گرايشهاي‌ صوفيانه‌ نيز در آثار او به‌ چشم‌ مى‌خورد؛ هرچند با آرائى‌ همچون‌ وحدت‌ وجود، ستيز جدي‌ داشته‌، و نگارشهايى‌ برضد ابن‌ فارض‌ و ابن‌ عربى‌ از او گزارش‌ شده‌ است‌ ابن‌ اياس‌، /7؛ نيز نك: ادامة مقاله‌.
نگارشهاي‌ متنوع‌ او، بيانگر گوناگونى‌ ابعاد شخصيتى‌ او نيز هست‌؛ در نوشته‌هايش‌ به‌ عرف‌ حاكم‌ بر جو علمى‌ زمانة خويش‌، پاي‌بند نيست‌؛ از كتب‌ عهدين‌ استفاده‌ كرده‌، و به‌ آنها استناد نموده‌ است‌. اين‌ كار او قدح‌ ديگران‌ را نسبت‌ به‌ خود برانگيخته‌ است‌. از ديگر سو، انگيزه‌هاي‌ شخصى‌ و حسادتها و درگيريهايش‌ با معاصران‌، منجر به‌ سعايت‌ او نزد قاضى‌ مالكى‌ و گرفتن‌ حكم‌ مهدورالدم‌ بودن‌ او شد؛ پس‌ كتابى‌ در دفاع‌ از خويش‌ نوشت‌ و سرانجام‌، به‌ وساطت‌ برخى‌ از فقهاي‌ عصر، مثل‌ قاضى‌ زينى‌ بن‌ مزهر، اسلامش‌ دوباره‌ تأييد شد و از مرگ‌ رهايى‌ يافت‌ سخاوي‌، 02 بب؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، /97؛ شوكانى‌، /0-1.
ديگر زمينة نگارشهاي‌ او زمينه‌هاي‌ فلسفى‌ است‌ كه‌ بيشتر به‌ انگيزة مخالفت‌ با فلسفه‌ و نقد ديدگاهها و نظريات‌ برخى‌ فلاسفه‌ نگاشته‌ شده‌ است‌ و براي‌ همين‌، نمى‌توان‌ او را در زمرة فلاسفه‌ قرار داد؛ همان‌گونه‌ كه‌ در نگارشهاي‌ تاريخى‌اش‌ زمينه‌هاي‌ رجالى‌ و اخباري‌ ديده‌ مى‌شود، يعنى‌ مثل‌ ساير مورخان‌، همة دقايق‌ تاريخى‌ برايش‌ جالب‌ توجه‌ نبوده‌ است‌، بلكه‌ رشته‌ها و گزارشهاي‌ خاصى‌ را دنبال‌ كرده‌ است‌ نك: ادامة مقاله‌.
آثار: بيش‌ از 0 اثر و تأليف‌ از او گزارش‌ شده‌ است‌ كه‌ نسخه‌هاي‌ اكثر آنها موجود، و چند عنوان‌ آن‌ نيز به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. زمينه‌هاي‌ آثار او عبارتند:
موضوعات‌ فلسفى‌ بيشتر با انگيزة فلسفه‌ستيزي‌: دلالة البرهان‌ على‌ ان‌ الامكان‌ ابدع‌ مما كان‌ و تهديم‌ الاركان‌ من‌ ليس‌ فى‌ الامكان‌ ابدع‌ مما كان‌ نك: آلوارت‌، شم .5102 كتابى‌ در منطق‌: ايساغوجى‌ كوپريلى‌، /99. كتابهايى‌ در نقد و رد برخى‌ بزرگان‌ عرفان‌ و نظرات‌ آنان‌، به‌ويژه‌ مخالفت‌ جدي‌ با نظرية وحدت‌ وجود: سرالروح‌، كه‌ خلاصة كتاب‌ الروح‌ ابن‌ قيم‌ جوزيه‌ است‌ چ‌ قاهره‌، 908م‌، تنبيه‌ الغبى‌ الى‌ تكفير ابن‌ عربى‌ چ‌ قاهره‌، 953م‌، به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ وكيل‌، تحذير العباد من‌ اهل‌ العناد ببدعة الاتحاد آربري‌، و الناطق‌ بالصواب‌ الفارض‌ لتكفير ابن‌ الفارض‌، كه‌ ضميمة كتاب‌ ياد شده‌ است‌ نك: I/307 .GAL, بعدها سيوطى‌ كتابى‌ در دفاع‌ از ابن‌ عربى‌ در رد بر بقاعى‌ نوشته‌ است‌ ابن‌ عماد، /40.
آثاري‌ در عبادت‌ و سلوك‌: اثارة الفكر بما هو الحق‌ فى‌ كيفية الذكر آربري‌، و الايذان‌ بفتح‌ اسرارالتشهد و الاذان‌ آلوارت‌، شم .4149 نگارشهايى‌ در رجال‌، تاريخ‌ و اخبار: لعب‌ العرب‌ بالميسر فى‌ الجاهلية الاولى‌ چ‌ ليدن‌، 303ق‌، اخبار الجلاد فى‌ فتح‌ البلاد دفتر...، 47، الاعلام‌ بسن‌ الهجرة الى‌ الشام‌ آربري‌، همانجا؛ خديويه‌، /86، عنوان‌ الزمان‌ بتراجم‌ الشيوخ‌ و الاقران‌ كوپريلى‌، /72، مختصر سيرة النبى‌ يا تاريخ‌ بقاعى‌ آلوارت‌، شم و جواهر البحار فى‌ نظم‌ سيرة النبى‌ المختار نك: حاجى‌ خليفه‌، /12. آثاري‌ در قرائات‌ و علوم‌ قرآنى‌: الضوابط و الاشارات‌ ظاهريه‌، علوم‌ قرآنى‌، 11، القول‌ المفيد، در علم‌ تجويد همان‌، 6.
نگارش‌ در حساب‌ و رياضيات‌: اباحة الباحة فى‌ علمى‌ الحساب‌ و المساحة خديويه‌، /77. در شعر و ادبيات‌: اسواق‌ الاشواق‌ فى‌ مصارع‌ العشاق‌ دوسلان‌، شم 065 ¡ ãÇ áÇíÓÊÛäì Úäå ÇáÇäÓÇä ãä ãá͝ ÇááÓÇä II/178) S, (GAL, و ديوان‌ اشعار خود او: اشعار الواعى‌ باشعار البقاعى‌ حاجى‌ خليفه‌، /04.
دو كتاب‌ در دفاع‌ از خويش‌ براي‌ استفاده‌ از كتب‌ عهدين‌: الاقوال‌ القويمة فى‌ حكم‌ النقل‌ من‌ الكتب‌ القديمة خديويه‌، /26 و بذل‌ النصح‌ و الشفقة للتعريف‌ بصحبة ورقة ظاهريه‌، تاريخ‌، /77، ناظر به‌ محسوب‌ داشتن‌ ورقة بن‌ نوفل‌ در عداد صحابه‌. همچنين‌ كتابهايى‌ در نقد و يا شرح‌ ديگران‌: النكت‌ الوفية بما فى‌ شرح‌ الالفية، كه‌ شرح‌ الفية الحديث‌ عراقى‌ است‌ طلس‌، 0؛ آربري‌، و النكت‌ و الفرائد على‌ شرح‌ العقائد تفتازانى‌ سيد، /76، و كتابهايى‌ در تفسير كه‌ بيش‌ از همه‌ به‌ او شهرت‌ داده‌ است‌: تفسير سورة البقرة شريف‌، /0، الفتح‌ القدسى‌ فى‌ آية الكرسى‌ آربري‌، و مصاعد النظر للاشراف‌ على‌ مقاصد السور، با نام‌ ديگر المقصد الاسمى‌ فى‌ مطابقة اسم‌ كل‌ سورة للمسمى‌ سيد، /5.
اما در بين‌ همة آثار او حتى‌ در تفسير، هيچ‌ كتابى‌ جايگاه‌ نظم‌ الدرر فى‌ تناسب‌ الا¸يات‌ و السور را كه‌ به‌ تفسير بقاعى‌ يا مناسبات‌ بقاعى‌ معروف‌ است‌، ندارد؛ به‌ گونه‌اي‌ كه‌ آن‌ را نشانة عظمت‌ بقاعى‌ و تسلط او بر دانشهاي‌ روايى‌ و درايى‌، و توانمندي‌ بالاي‌ او و مبرزترين‌ اثر او دانسته‌اند شوكانى‌، /0. گفتنى‌ است‌ كه‌ حجم‌ اين‌ كتاب‌ نيز نسبت‌ به‌ كتابهاي‌ ديگر او قابل‌ مقايسه‌ نيست‌. همان‌گونه‌ كه‌ اسم‌ كتاب‌ نيز معرف‌ محتواي‌ آن‌ است‌، مؤلف‌ علاوه‌ بر تفسير آيات‌ بنا بر برقراري‌ ارتباط معنايى‌ ميان‌ آيات‌ و حتى‌ سور دارد. از ديدگاه‌ او فهم‌ مناسبت‌ و ارتباط ميان‌ آيات‌ مقدمه‌اي‌ است‌ براي‌ كشف‌ اعجاز قرآن‌، و نتيجة آن‌ رسوخ‌ ايمان‌ در قلب‌ است‌ نك: /1. نظرية او بر اين‌ پايه‌ قرار دارد كه‌ ترتيب‌ اجزاء قرآن‌، چه‌ درون‌ سور و چه‌ ميان‌ سور توقيفى‌ است‌ / و اسماء سور نيز توقيفى‌، و كليد رمزگشاي‌ محتواي‌ هر سوره‌ هستند /8.
مقصود او از مناسبت‌، هم‌ ارتباط ظاهري‌ و آشكار كلام‌ در عبارات‌ و تركيبات‌ آيات‌ و فواصل‌ و آهنگ‌ كلمات‌ است‌، و هم‌ ارتباط درونى‌ و پنهانى‌ معنايى‌ حاكم‌ بر فضاي‌ سوره‌. وي‌ راه‌ فهم‌ اين‌ ارتباط را پيدا كردن‌ غرضى‌ مى‌داند كه‌ سوره‌ به‌ سمت‌ آن‌ مى‌رود، يعنى‌ هر سوره‌ يك‌ هدف‌ و غرض‌ كلى‌ را دنبال‌ مى‌كند كه‌ اگر سر رشتة آن‌ به‌ دست‌ آيد، به‌ واسطة آن‌ و در فضاي‌ آن‌ مى‌توان‌ ارتباط بين‌ عبارات‌ و آيات‌ را كشف‌ كرد همانجا.
وي‌ علاوه‌ بر ارتباط برقرار كردن‌ ميان‌ آيات‌، درصدد يكى‌ كردن‌ كل‌ محتواي‌ قرآن‌ با ارتباط دادن‌ بين‌ سوره‌ها نيز هست‌، تا آنجا كه‌ بين‌ سورة ناس‌ و سورة فاتحه‌ ارتباطى‌ عميق‌ مى‌بيند نك: /5. وي‌ در مقدمة كتابش‌، ترسيمى‌ كلى‌ از سبك‌ و روش‌ و ديدگاههاي‌ تفسيري‌اش‌ ارائه‌ مى‌كند كه‌ خود نمونه‌اي‌ كم‌نظير در تبيين‌ روش‌ تفسيري‌ از سوي‌ شخص‌ مفسر است‌.
مآخذ: ابن‌ اياس‌، محمد، بدائع‌ الزهور، به‌ كوشش‌ محمد مصطفى‌، قاهره‌، 404ق‌/ 984م‌؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، المنهل‌ الصافى‌، به‌ كوشش‌ محمد محمد امين‌، قاهره‌، 989م‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحى‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 351ق‌؛ بقاعى‌، ابراهيم‌، نظم‌ الدرر، حيدرآباد دكن‌، 389ق‌/969م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ دفتر كتبخانة لاله‌لى‌، استانبول‌، 311ق‌؛ سخاوي‌، محمد، الضوء اللامع‌، قاهره‌، 353ق‌؛ سيد، خطى‌؛ سيوطى‌، نظم‌ العقيان‌، به‌ كوشش‌ فيليپ‌ حتى‌، نيويورك‌، 937م‌؛ شريف‌، ابراهيم‌ سالم‌، فهرس‌ المخطوطات‌ بمركز دراسة جهاد...، طرابلس‌، 989م‌؛ شوكانى‌، محمد، البدرالطالع‌، بيروت‌، دارالمعرفه‌؛ طلس‌، محمداسعد، الكشاف‌ عن‌ مخطوطات‌ خزائن‌ كتب‌ الاوقاف‌، بغداد، 372ق‌/953م‌؛ ظاهريه‌، خطى‌؛ غزي‌، محمد، ديوان‌ الاسلام‌، به‌ كوشش‌ كسروي‌ حسن‌، بيروت‌، 411ق‌/990م‌؛ كوپريلى‌، خطى‌؛ نيز:
Ahlwardt; Arberry; De Slane; GAL; GAL, S.
مهدي‌ مطيع‌