بَغْى‌، تعبيري‌ قرآنى‌ به‌ معناي‌ تجاوزگري‌ كه‌ زمينه‌ساز اصطلاحى‌ فقهى‌ به‌ معناي‌ سركشى‌ گروهى‌ از مسلمانان‌ در برابر امام‌ مشروع‌ بوده‌ است‌. مرتكب‌ بغى‌، باغى‌ جمع‌: بغات‌ خوانده‌ شده‌ است‌. در منابع‌، در مقابل‌ اصطلاح‌ «اهل‌ بغى‌»، «اهل‌ عدل‌» به‌ كار رفته‌ مثلاً نك: شيبانى‌، /28-29 كه‌ گوياي‌ مفهوم‌ تاريخى‌ بغى‌ است‌.
هرچند معناي‌ اصلى‌ واژة بغى‌، گونه‌اي‌ طلب‌ است‌ نك: راغب‌، 3؛ ابن‌ منظور، ذيل‌ بغى‌، اما در فرهنگها باتوجه‌ به‌ معناي‌ اصلى‌ و كاربردها، معانى‌ گوناگونى‌ چون‌ تعدي‌، تجاوز از حد، ظلم‌، حسد و كذب‌ نيز براي‌ آن‌ ذكر شده‌ است‌ نك: ابن‌ فارس‌، /71-72؛ ابن‌ منظور، همانجا؛ قاموس‌، ذيل‌ بغى‌. ريشة ثلاثى‌ اين‌ واژه‌ به‌ دو صورت‌ مجرد و مزيد به‌ كار رفته‌، و معمولاً صيغة ثلاثى‌ مزيد آن‌، «ابتغاء» به‌ معناي‌ خواستن‌، و مجرد آن‌ بيشتر به‌ معناي‌ ظلم‌ و تجاوز از حد آمده‌ است‌.
گرچه‌ معانى‌ برشمرده‌ براي‌ اين‌ واژه‌ بر محور طلب‌ و ظلم‌ استوار است‌، اما بى‌ترديد تفاوت‌ معنايى‌ بغى‌ با اين‌ دو واژه‌ قابل‌ توجه‌ است‌، چنان‌كه‌ راغب‌ و ابوهلال‌ عسكري‌ به‌ اين‌ تفاوتها توجه‌ كرده‌، و مقولة معنايى‌ بغى‌ را با طلب‌ راغب‌، همانجا و ظلم‌ متفاوت‌ دانسته‌اند ابوهلال‌، 92. از آنجا كه‌ معناي‌ يك‌ واژه‌ ممكن‌ است‌ تحت‌ تأثير واژه‌هايى‌ كه‌ متعلق‌ به‌ همان‌ حوزة معنايى‌ است‌، قرار گيرد و ارزش‌ معنايى‌ آنها را كسب‌ كند ايزوتسو، 1، واژة بغى‌ نيز همواره‌ تحت‌ تأثير واژه‌هايى‌ چون‌ ظلم‌، حسد و تعدي‌ قرار گرفته‌ است‌ و ساختمان‌ معنايى‌ آن‌ به‌ روشنى‌ قابل‌ تشخيص‌ نيست‌ و غالباً آنچه‌ جزو عوارض‌ يا علل‌ بغى‌ به‌ شمار مى‌رود، جاي‌گزين‌ واژه‌هاي‌ مترادف‌ با بغى‌ شده‌ است‌. مفسران‌ نيز غالباً برداشت‌ روشنى‌ از مفهوم‌ بغى‌ و تفاوت‌ معنايى‌ آن‌ با مفاهيمى‌ چون‌ ظلم‌ و تعدي‌ و حسد ندارند و معمولاً در ارائة معناي‌ بغى‌ به‌ يكى‌ از اين‌ واژه‌ها اشاره‌ مى‌كنند براي‌ مثال‌، نك: قرطبى‌، /01، 6/7؛ آلوسى‌، 0/10.
بر پاية آنچه‌ از برخى‌ روايات‌ برداشت‌ مى‌شود، بغى‌ در فرهنگ‌ عصر نزول‌ قرآن‌ مفهومى‌ آشنا داشته‌ نك: طبري‌، /03؛ قرطبى‌، /45، و به‌ همان‌ معناي‌ تجاوز به‌ حدود ديگري‌ بوده‌ است‌ نك: ابوالفرج‌، 5/1-2؛ زمخشري‌، /21؛ قلقشندي‌، /49.
در قرآن‌ كريم‌ كاربردهاي‌ بغى‌ مى‌تواند تا حدودي‌ معناي‌ واژه‌ را روشن‌ نمايد قصص‌/8/6؛ ص‌/8/2. مى‌توان‌ دريافت‌ كه‌ معناي‌ بغى‌ در قرآن‌، عبارت‌ است‌ از رفتار ظالمانه‌ با ديگران‌ تحت‌ تأثير هواي‌ نفس‌ و برخلاف‌ قانون‌، براي‌ رسيدن‌ به‌ خواسته‌اي‌ شخصى‌ يا گروهى‌ نيز نك: ص‌/8/1-6؛ شوري‌/2/3- 5؛ جاثيه‌/5/6- 8.
در قرآن‌ كريم‌ دو گونه‌ كاربرد بغى‌، در حوزة فردي‌ و اجتماعى‌ قابل‌ تشخيص‌ است‌: نمونه‌هايى‌ از كاربرد فردي‌ آن‌ در آياتى‌ آمده‌ است‌ نك: نساء//4؛ قصص‌/8/6؛ ص‌/8/2، 4؛ شوري‌/2/9، 2؛ اما كاربرد اجتماعى‌ بغى‌ به‌ معنى‌ بغى‌ گروهى‌ نسبت‌ به‌ جامعه‌ يا گروهى‌ ديگر در سورة حجرات‌ 9/ ملاحظه‌ مى‌شود. هرچند اسباب‌ نزول‌ متفاوتى‌ براي‌ اين‌ آيه‌ ذكر شده‌ نك: ابن‌ كثير، /76- 78؛ سيوطى‌، /60 -62، اما اين‌ آيه‌ همواره‌ آية محوري‌ در فهم‌ معناي‌ اجتماعى‌ بغى‌ در قرآن‌ بوده‌ است‌.
مفسران‌ متقدم‌ و معاصر، غالباً از دريچة اين‌ آيه‌ به‌ پديدة بغى‌ نگريسته‌اند و آن‌ را به‌ درگيري‌ دو گروه‌ از مسلمانان‌ و تجاوز يكى‌ به‌ ديگري‌ تفسير كرده‌اند و بر مبناي‌ بيان‌ همين‌ آيه‌، وظيفة ديگر مسلمانان‌ را جلوگيري‌ از ادامة غائله‌ و مبارزه‌ با متجاوز تا دست‌ كشيدن‌ از تجاوز دانسته‌اند براي‌ مثال‌، نك: بغوي‌، /14؛ طبرسى‌، 0/9؛ قطب‌، /343؛ ابن‌ عاشور، 6/38-39.
برخى‌ از مفسران‌ معتقدند كه‌ دستور آن‌ آيه‌ ناظر به‌ هر نوع‌ برخورد و تنش‌ در جامعه‌ نيست‌، بلكه‌ يا مربوط به‌ درگيريهاي‌ پيش‌ از تشكيل‌ حكومت‌ در جامعة مسلمانان‌ است‌ كه‌ خود تأكيدي‌ بر تشكيل‌ حكومت‌ به‌شمار مى‌آيد صادقى‌، 6/35؛ قس‌: شيخ‌ طوسى‌، المبسوط، /63؛ ثعالبى‌، /88، يا ناظر به‌ درگيريهاي‌ دو حكومت‌ مستقل‌ است‌ كه‌ مى‌توان‌ كاركردي‌ در عرصة روابط بين‌المللى‌ نيز داشته‌ باشد دروزه‌، 0/26- 28. در همين‌ راستا، عبدالملك‌ منصور حسن‌ با تأليف‌ اثري‌ با عنوان‌ البغى‌ السياسى‌ چ‌ صنعا، 002م‌ منازعات‌ نظامى‌ درون‌ جهان‌ اسلام‌ را از منظر قرآن‌ و احكام‌ اسلامى‌ بررسى‌ كرده‌ است‌.
گذشته‌ از اين‌ آيه‌ - كه‌ چگونگى‌ برخورد با گروهى‌ متجاوز به‌ گروهى‌ ديگر را تشريح‌ مى‌كند - در آيات‌ ديگر قرآن‌ در مواجهه‌ با پديدة بغى‌ فردي‌، به‌ دستور عملى‌ متفاوت‌ بر مى‌خوريم‌ و آن‌، مقابله‌ به‌ مثل‌ است‌ نك: قرطبى‌، 0/68؛ بيضاوي‌، /33؛ اما در كنار آن‌، توصيه‌هايى‌ به‌ صبر، عفو، غفران‌، صلح‌ و اصلاح‌ روابط به‌ جاي‌ مقابله‌ به‌ مثل‌ نيز وجود دارد كه‌ بر مبناي‌ جهان‌بينى‌ خدا محور و آخرت‌گراي‌ قرآن‌ استوار است‌ نك: قرطبى‌، بيضاوي‌، همانجاها؛ آلوسى‌، 5/8.
در گذار از فرهنگ‌ جاهلى‌ به‌ فرهنگ‌ اسلامى‌، كاربرد بغى‌ به‌ معناي‌ ظلم‌ و تجاوز به‌ حقوق‌ ديگران‌ در احاديث‌ مورد توجه‌ قرار گرفته‌ است‌ نك: ابن‌ ماجه‌، /409؛ شيخ‌ طوسى‌، تهذيب‌...، /69؛ كلينى‌، /. همچنين‌ روايات‌ دربارة اينكه‌ مردم‌ عهد نزول‌، تا چه‌ حد تصوير واضحى‌ از ظرايف‌ مفهوم‌ بغى‌ در قرآن‌ و مصاديق‌ آن‌ داشته‌اند، راهگشا هستند؛ از جمله‌ حديثى‌ در مستدرك‌ حاكم‌ نيشابوري‌ به‌ روشنى‌ نشان‌ مى‌دهد كه‌ در آن‌ زمان‌، ابهامى‌ در فهم‌ معناي‌ بغى‌ وجود داشته‌ است‌ نك: /02.
گويا واژة بغى‌ و مشتقات‌ آن‌ در برخى‌ از احاديث‌، به‌ويژه‌ در سخنان‌ اميرالمؤمنين‌ على‌ع‌، بيشتر به‌ مضمونى‌ سياسى‌ گراييده‌، و از آن‌، معناي‌ سركشى‌ در برابر امام‌ و حاكم‌ اسلامى‌ فهميده‌ شده‌ است‌ براي‌ مثال‌، نك: نهج‌البلاغة، خطبة 7، نامة 8؛ شيخ‌ مفيد، الجمل‌، 13، الرسالة...، 8. به‌ هر روي‌، در اوان‌ خلافت‌ آن‌ حضرت‌، واژة بغى‌ بيشتر در معناي‌ سياسى‌ آن‌ به‌ كار مى‌رفته‌ است‌.
زمينه‌هاي‌ اجتماعى‌ - سياسى‌ تفكر شورش‌ بر ضد حاكم‌ اسلامى‌ از زمان‌ قتل‌ خليفة سوم‌ رخ‌ نمود براي‌ تحليل‌، نك: ولهاوزن‌، 0؛ ابوزيد، 2، اما اصطلاح‌ بغى‌ در معناي‌ سياسى‌ آن‌ عملاً پس‌ از جنگهاي‌ حضرت‌ على‌ع‌ با مخالفانش‌ رواج‌ يافت‌. شايد دليل‌ اصلى‌ آن‌ را بتوان‌ در درگيريهاي‌ متعدد سياسى‌ آن‌ دوره‌، و نيز در رواج‌ احاديثى‌ از پيامبرص‌ يافت‌ كه‌ در آنها بر كشته‌ شدن‌ عمار به‌ دست‌ «فئة باغيه‌» گروه‌ اهل‌ بغى‌ تأكيد شده‌ است‌ مثلاً نك: بخاري‌، /72؛ مسلم‌، /236. در اين‌ ميان‌، نه‌ تنها حضرت‌ على‌ع‌ طرف‌ مقابل‌ خود را «اهل‌ بغى‌» دانسته‌ نك: نهج‌البلاغة، همانجا، بلكه‌ بر پاية برخى‌ روايات‌، معاويه‌ نيز طرف‌ درگير خود را باغى‌ خوانده‌ است‌ نك: نصر، 96. در برخى‌ از منابع‌، اهل‌ بغى‌ بر آن‌ گروه‌ از اهل‌ رِدّه‌ كه‌ ارتداد نگزيده‌ بودند، اطلاق‌ شده‌ كه‌ كاربردي‌ متأخر است‌ مثلاً نك: ماوردي‌، 5. گاه‌ نيز تصريح‌ شده‌ كه‌ روشن‌ شدن‌ مسائل‌ مربوط به‌ بغى‌ حاصل‌ عملكرد حضرت‌ على‌ع‌ در جريان‌ جنگهاي‌ خود بوده‌ است‌ مثلاً نك: ابن‌ عربى‌، 02.
به‌ هر حال‌، اين‌ واژه‌ از قرن‌ ق‌/م‌ تاكنون‌ در معناي‌ سياسى‌ خود كاملاً شناخته‌ شده‌، و همواره‌ در فقه‌ و كلام‌ اسلامى‌ با معناي‌ شورش‌ بر ضد حاكم‌ اسلامى‌ مطرح‌ بوده‌ است‌ مثلاً نك: شافعى‌، الام‌، /16؛ ابن‌ ادريس‌، /5؛ محقق‌ حلى‌، شرائع‌...، /56؛ ابن‌ مفلح‌، /47 و معانى‌ ديگر آن‌ تحت‌ الشعاع‌ اين‌ معنا قرار گرفته‌اند و مواردي‌ را كه‌ براساس‌ تعريف‌ قرآنى‌ بى‌ترديد مى‌توان‌ بغى‌ خواند، برخى‌ به‌ اين‌ دليل‌ كه‌ در ضوابط فقهى‌ِ مفهوم‌ِ بغى‌ نمى‌گنجد، به‌ عنوان‌ بغى‌ نمى‌شناسند نك: ابن‌ ادريس‌، همانجا؛ علامة حلى‌، /29.
مهم‌ترين‌ مستند قرآنى‌ اين‌ معنا، آية نهم‌ سورة حجرات‌ است‌ كه‌ به‌ عنوان‌ محور تمامى‌ مباحث‌ مفصل‌ احكام‌ بغات‌ تلقى‌ مى‌شود شافعى‌، همانجا، احكام‌ القرآن‌، /89؛ جصاص‌، /79؛ شيخ‌ طوسى‌، المبسوط، /62. با اين‌ همه‌، به‌ نظر مى‌رسد كه‌ بغى‌ در اين‌ آيه‌ به‌ معناي‌ لغوي‌ و قرآنى‌ خود نزديك‌تر است‌ و اگرچه‌ مقابله‌ با شورشيان‌ بر ضد حكومت‌ اسلامى‌ نيز مستندات‌ مهمى‌ در شرع‌ اسلام‌ دارد شيخ‌ طوسى‌، تهذيب‌، /37؛ كلينى‌، /1، 2-3؛ ماوردي‌، 7 -1، اما گويا اين‌ آيه‌ درصدد بيان‌ اين‌ مسئله‌ نيست‌ ابن‌ عاشور، 6/40.
با وجود آنكه‌ بغى‌ جرم‌ عظيمى‌ تلقى‌ شده‌، باغى‌ به‌ خروج‌ از دايرة اسلام‌ محكوم‌ نشده‌ است‌ شافعى‌، الام‌، /14؛ شيخ‌ طوسى‌، همانجا. عموماً بغى‌ مستلزم‌ فسق‌ دانسته‌ شده‌، و از همين‌ روست‌ كه‌ اختلافات‌ مربوط به‌ ايمان‌ باغى‌ در حوزة منازعات‌ كلامى‌، عملاً تابعى‌ از اختلافات‌ مربوط به‌ ايمان‌ فاسق‌ بوده‌، و به‌ تبع‌، مسائل‌ كلامى‌ مربوط به‌ باغى‌ نيز در مبحث‌ اسماء و احكام‌ گسترش‌ يافته‌ است‌ مثلاً نك: اشعري‌، 51 بب؛ شيخ‌ مفيد، الجمل‌، 9-0؛ شهرستانى‌، /03؛ ابن‌ تيميه‌، 5/3. در اين‌ ميان‌، تنها اماميه‌ با وجود آنكه‌ قائل‌ به‌ كفر فاسق‌ نبوده‌اند، تحت‌ تأثير عقايد كلامى‌ خويش‌ دربارة ائمه‌ع‌، قائل‌ به‌ كفر باغيان‌ معارض‌ با حضرت‌ على‌ع‌ شدند؛ با اينكه‌ در نگرش‌ فقهى‌ به‌ تفاوتهايى‌ اساسى‌ ميان‌ احكام‌ آنها با احكام‌ كفار قائل‌ بوده‌اند نك: شيخ‌ مفيد، همان‌، 9-0؛ سيدمرتضى‌، 76-80؛ محقق‌ حلى‌، المسلك‌...، 87.
در حوزة فقه‌، تا آنجا كه‌ به‌ كليت‌ برخورد با باغيان‌ باز مى‌گردد، اتفاق‌ فقها بر وجوب‌ جنگ‌ با بغات‌ است‌ شافعى‌، شيخ‌ طوسى‌، همانجاها؛ ابن‌ قدامه‌، /؛ محقق‌ حلى‌، شرائع‌، همانجا، اما دربارة شرايط وجوب‌ جنگ‌ اختلافاتى‌ وجود دارد.
در فقه‌ اماميه‌، شرايط وجوب‌ قتال‌ با بغات‌ اينهاست‌: . از موقعيت‌ و استحكامات‌ برخوردار باشند كه‌ دفع‌ شر آنها جز با پيكار ممكن‌ نباشد؛ . از محدودة اقتدار امام‌ خارج‌ شوند و در جاي‌ ديگري‌ گرد هم‌ آيند؛ . شورش‌ آنها براساس‌ تأويلى‌ باشد كه‌ با آن‌ بر مخالفت‌ خود پاي‌ مى‌فشرند و در مشروعيت‌ حكومت‌ تشكيك‌ مى‌كنند؛ . شمار آنان‌ در حدي‌ باشد كه‌ پراكنده‌ ساختن‌ آنها جز با تجهيز سپاه‌ و جنگ‌ با ايشان‌، ممكن‌ نباشد نك: شيخ‌ طوسى‌، المبسوط، /64- 65؛ ابن‌ ادريس‌، علامة حلى‌، همانجاها. در صورت‌ فقدان‌ هريك‌ از اين‌ شرايط، جرم‌ بغى‌ تحقق‌ نمى‌يابد ابن‌ ادريس‌، همانجا.
در فقه‌ اهل‌ سنت‌، اگر جمع‌ قابل‌ توجهى‌ از مسلمانان‌ براساس‌ استنباطى‌ نادرست‌ و دليلى‌ باطل‌، به‌ قصد براندازي‌ حاكم‌ اسلامى‌ِ مقبول‌ِ مردم‌ دست‌ به‌ شورشى‌ مسلحانه‌ و ناروا بزنند، جنگ‌ با آنان‌ واجب‌ مى‌شود براي‌ تفصيل‌، نك: الموسوعة...، /33.
بغات‌ از حيث‌ سازمان‌دهى‌ به‌ دو گروه‌ تقسيم‌ مى‌شوند: گروهى‌ كه‌ داراي‌ تشكيلاتى‌ منسجم‌ و رهبري‌ مشخص‌ نيستند و گروهى‌ كه‌ تحت‌ فرماندهى‌ِ فرد مشخصى‌، سازمان‌دهى‌ منظمى‌ يافته‌اند. ميان‌ اين‌ دو گروه‌ در احكام‌ تفاتهايى‌ وجود دارد. برخلاف‌ گروه‌ دوم‌، مجروحان‌ گروه‌ اول‌ كشته‌ نمى‌شوند و فراريان‌ آنان‌ تعقيب‌ نمى‌گردند و تحت‌ هيچ‌ شرايطى‌ فرزندانشان‌ مورد هجوم‌ قرار نمى‌گيرند؛ اما در هر صورت‌، هرگاه‌ بغات‌ جنگ‌ را رها كنند و سلاح‌ خود را به‌ زمين‌ بگذارند، يا تسليم‌ دولت‌ اسلامى‌ شوند، قتال‌ با آنها حرام‌ مى‌گردد شيخ‌ طوسى‌، النهاية، 97؛ ابن‌ ادريس‌، /6؛ محقق‌ حلى‌، همانجا؛ براي‌ آگاهى‌ بيشتر از اختلاف‌ مربوط به‌ غنيمت‌ اموال‌ بغات‌، مثلاً نك: شيخ‌ طوسى‌، المبسوط، /66-67؛ محقق‌ حلى‌، همان‌، /57؛ نيز الموسوعة، /42- 43.
در تاريخ‌ دولتهاي‌ اسلامى‌، با دور شدن‌ از صدر اسلام‌، بغى‌ اهميت‌ خود را از دست‌ داده‌، و حتى‌ در سخن‌ از وقايع‌ عصر عباسى‌ به‌ موضوع‌ بغى‌ كمتر اشاره‌ شده‌، و تنها در برخى‌ دوره‌ها و قلمروها اين‌ اصطلاح‌ اهميت‌ خود را بازيافته‌ است‌. در حكومتهايى‌ كه‌ داراي‌ وجهه‌اي‌ مذهبى‌ بوده‌اند، مانند حكومت‌ علويان‌ در مغرب‌ اقصى‌سده‌هاي‌ 1 و 2ق‌/ 7 و 8م‌ و دولت‌ عثمانى‌ اين‌ اصطلاح‌ اهميت‌ داشته‌ است‌ مثلاً نك: سلاوي‌، /8، /7، جم؛ طاش‌ كوپري‌زاده‌، 46، 49.
مآخذ: آلوسى‌، محمود، روح‌ المعانى‌، بيروت‌، دار احياء التراث‌ العربى‌؛ ابن‌ ادريس‌، محمد، السرائر، قم‌، 410ق‌؛ ابن‌ تيميه‌، احمد، كتب‌ و رسائل‌ و فتاوي‌، به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ محمد قاسم‌ نجدي‌، بيروت‌، مكتبة ابن‌ تيميه‌؛ ابن‌ عاشور، محمد طاهر، التحرير و التنوير، تونس‌، 984م‌؛ ابن‌ عربى‌، محمد، العواصم‌ من‌ القواصم‌، به‌ كوشش‌ محمد جميل‌ غازي‌، بيروت‌، 407ق‌؛ ابن‌ فارس‌، احمد، معجم‌ مقاييس‌ اللغة، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، بيروت‌، 410ق‌؛ ابن‌ قدامه‌، عبدالله‌، المغنى‌، بيروت‌، 405ق‌؛ ابن‌ كثير، تفسير القرآن‌ العظيم‌، بيروت‌، 389ق‌؛ ابن‌ ماجه‌، محمد، سنن‌، به‌ كوشش‌ محمد فؤاد عبدالباقى‌، قاهره‌، 952م‌؛ ابن‌ مفلح‌، ابراهيم‌، المبدع‌ فى‌ شرح‌ المقنع‌، بيروت‌، 400ق‌؛ ابن‌ منظور، لسان‌؛ ابوزيد، نصر حامد، الاتجاه‌ العقلى‌ فى‌ التفسير، بيروت‌، 998م‌؛ ابوالفرج‌ اصفهانى‌، الاغانى‌، به‌ كوشش‌ سمير جابر، بيروت‌، 409ق‌/989م‌؛ ابوهلال‌ عسكري‌، حسن‌، الفروق‌ اللغوية، به‌ كوشش‌ حسام‌الدين‌ قدسى‌، قاهره‌، 353ق‌؛ اشعري‌، على‌، مقالات‌ الاسلاميين‌، به‌ كوشش‌ هلموت‌ ريتر، ويسبادن‌، 400ق‌/980م‌؛ ايزوتسو، توشيهيكو، مفاهيم‌ اخلاقى‌ - دينى‌ در قرآن‌ مجيد، ترجمة فريدون‌ بدره‌اي‌، تهران‌، 378ش‌؛ بخاري‌، محمد، صحيح‌، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ ديب‌ البغا، بيروت‌، 407ق‌؛ بغوي‌، حسين‌، معالم‌ التنزيل‌، به‌ كوشش‌ خالد عك‌ و مروان‌ سوار، بيروت‌، 407ق‌/987م‌؛ بيضاوي‌، عبدالله‌، انوار التنزيل‌، به‌ كوشش‌ عبدالقادر عرفات‌ و عشا حسونه‌، بيروت‌، 416ق‌؛ ثعالبى‌، عبدالرحمان‌، الجواهر الحسان‌، بيروت‌، مؤسسة الاعلمى‌؛ جصاص‌، احمد، احكام‌ القرآن‌، به‌ كوشش‌ محمد صادق‌ قمحاوي‌، بيروت‌، 405ق‌/985م‌؛ حاكم‌ نيشابوري‌، محمد، المستدرك‌ على‌ الصحيحين‌، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ عبدالقادر عطا، بيروت‌، 411ق‌؛ دروزه‌، محمد عزت‌، التفسير الحديث‌، قاهره‌، 383ق‌؛ راغب‌ اصفهانى‌، حسين‌، مفردات‌ الفاظ القرآن‌، به‌ كوشش‌ نديم‌ مرعشلى‌، بيروت‌، 403ق‌؛ زمخشري‌، محمود، المستقصى‌ فى‌ امثال‌ العرب‌، بيروت‌، 408ق‌/ 987م‌؛ سلاوي‌، احمد، الاستقصاء، به‌ كوشش‌ جعفر ناصري‌ و محمد ناصري‌، دارالبيضاء، 997م‌؛ سيد مرتضى‌، على‌، الانتصار، قم‌، 415ق‌؛ سيوطى‌، الدر المنثور، بيروت‌، 993م‌؛ شافعى‌، محمد، احكام‌ القرآن‌، به‌ كوشش‌ محمد زايد بن‌ حسن‌ كوثري‌ و عبدالغنى‌ عبدالخالق‌، بيروت‌، 400ق‌/ 980م‌؛ همو، الام‌، بيروت‌، 393ق‌؛ شهرستانى‌، محمد، الملل‌ والنحل‌، به‌ كوشش‌ محمد سيد كيلانى‌، بيروت‌، 984م‌؛ شيبانى‌، محمد، السير، به‌ كوشش‌ مجيد خدوري‌، بيروت‌، 975م‌؛ شيخ‌ طوسى‌، محمد، تهذيب‌ الاحكام‌، تهران‌، 365ش‌؛ همو، المبسوط، به‌ كوشش‌ محمدتقى‌ كشفى‌، تهران‌، 387ق‌؛ همو، النهاية، بيروت‌، دارالاندلس‌؛ شيخ‌ مفيد، محمد، الجمل‌، نجف‌، 368ق‌؛ همو، الرسالة الكافئة فى‌ ابطال‌ توبة الخاطئة، به‌ كوشش‌ على‌اكبر زمانى‌نژاد، قم‌، 413ق‌؛ صادقى‌، محمد، الفرقان‌ فى‌ تفسير القرآن‌، بيروت‌، 398ق‌؛ طاش‌ كوپري‌زاده‌، احمد، الشقائق‌ النعمانية، بيروت‌، 975م‌؛ طبرسى‌، فضل‌، مجمع‌ البيان‌، بيروت‌، 415ق‌؛ طبري‌، تفسير؛ علامة حلى‌، حسن‌، تحرير الاحكام‌، مشهد، مؤسسة آل‌ البيت‌ع‌؛ قاموس‌؛ قرآن‌ كريم‌؛ قرطبى‌، محمد، الجامع‌ لاحكام‌ القرآن‌، به‌ كوشش‌ احمد عبدالعليم‌ بردونى‌، قاهره‌، 372ق‌؛ قطب‌، سيد، فى‌ ظلال‌ القرآن‌، بيروت‌، 394ق‌؛ قلقشندي‌، احمد، صبح‌ الاعشى‌، به‌ كوشش‌ يوسف‌ على‌ طويل‌، دمشق‌، 987ق‌؛ كلينى‌، محمد، الكافى‌، به‌كوشش‌ على‌اكبر غفاري‌، تهران‌، 365ش‌؛ ماوردي‌، على‌، قتال‌ اهل‌ البغى‌، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ على‌ صندقجى‌، قاهره‌، 407ق‌؛ محقق‌ حلى‌، جعفر، شرائع‌ الاسلام‌، به‌ كوشش‌ صادق‌ شيرازي‌، تهران‌، 409ق‌؛ همو، المسلك‌ فى‌ اصول‌ الدين‌، به‌ كوشش‌ رضا استادي‌، مشهد، آستان‌ قدس‌ رضوي‌؛ مسلم‌، صحيح‌، به‌ كوشش‌ محمد فؤاد عبدالباقى‌، قاهره‌، 955م‌؛ الموسوعة الفقهية، وزارة الاوقاف‌ و الشؤون‌ الاسلاميه‌، كويت‌، 980م‌؛ نصر بن‌ مزاحم‌، وقعة صفين‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌، 382ق‌؛ نهج‌البلاغة؛ ولهاوزن‌، يوليوس‌، تاريخ‌ سياسى‌ صدر اسلام‌، ترجمة محمود افتخارزاده‌، قم‌، 375ش‌.
مهدي‌ غفاري‌