بَغْراس‌ نام‌ باستانى‌: پاگراي‌، دژ و روستايى‌ كهن‌ در شهرستان‌ بيلان‌ از استان‌ خَتاي‌ كشور تركيه‌.
دژ بغراس‌ در ناحية مرزي‌ بين‌ سوريه‌ و آناتولى‌ در رشته‌ كوههاي‌ آمانوس‌ بر سر راه‌ انطاكيه‌ به‌ اسكندرون‌ واقع‌ بوده‌ است‌ و از لحاظ سوق‌الجيشى‌ براي‌ دفاع‌ از انطاكيه‌ اهميت‌ حياتى‌ داشته‌ «بغراس‌»؛ «دائرةالمعارف‌ اسلام‌...»، ، IV/450 و در جنگهاي‌ ميان‌ عباسيان‌ و بيزانسيها نقش‌ مهمى‌ ايفا كرده‌ است‌. بغراس‌ گاه‌ در تصرف‌ امپراتوران‌ بيزانس‌ و زمانى‌ در دست‌ خلفاي‌ عباسى‌ «دائرة المعارف‌ ترك‌»، .V/53
منابع‌ تاريخى‌ از چگونگى‌ و زمان‌ فتح‌ بغراس‌ به‌ دست‌ مسلمانان‌ سخنى‌ به‌ ميان‌ نياورده‌اند، اما به‌ نظر مى‌رسد كه‌ اين‌ ناحيه‌ در جريان‌ پيكارهاي‌ مسلمانان‌ در سوريه‌ پس‌ از جنگ‌ يرموك‌ و به‌ هنگام‌ فتح‌ انطاكيه‌ در 5ق‌/36م‌ به‌ دست‌ ابوعبيدة جراح‌ بدون‌ جنگ‌ فتح‌ شده‌ باشد بلاذري‌، 86-87؛ زيرا هراكليوس‌ امپراتور روم‌ شرقى‌ پس‌ از شكستهاي‌ پياپى‌ سپاهيانش‌ در برابر مسلمانان‌، سوريه‌ را رها كرد و به‌ پايتخت‌ خود قسطنطنيه‌ بازگشت‌ و در سر راه‌ خود، دژهاي‌ ميان‌ اسكندريه‌ و طرسوس‌ را نيز ويران‌ كرد تا مسلمانان‌، بين‌ انطاكيه‌ و سرزمينهاي‌ روم‌ از اراضى‌ آباد عبور نكنند همو، 24- 25؛ طبري‌، /03. به‌ درستى‌ روشن‌ نيست‌ كه‌ آيا قلعة بغراس‌ در دوران‌ فتوحات‌ مسلمانان‌ در سوريه‌ وجود داشته‌ است‌، يا نه‌؟ اما مى‌دانيم‌ كه‌ هشام‌ بن‌ عبدالملك‌ حك 05- 25ق‌/23-43م‌، خليفة اموي‌ براي‌ محافظت‌ از گذرگاههايى‌ كه‌ به‌ ناحية ثغور منتهى‌ مى‌شد، قرارگاه‌ و قلعه‌اي‌ كوچك‌ كه‌ در آن‌ 0تن‌ نگهبان‌ استقرار داشتند، در گردنه‌هاي‌ بغراس‌ بنا كرد قدامه‌، 09؛ بلاذري‌، 28-29. در همين‌ زمان‌، اراضى‌ بغراس‌ در تملك‌ مسلمة بن‌ عبدالملك‌ د 20ق‌ بود كه‌ آن‌ را وقف‌ قرار داد همو، 02.
در دورة عباسيان‌، هارون‌الرشيد استحكامات‌ جديدي‌ به‌ نام‌ «عواصم‌» در مرزهاي‌ حدود روم‌ شرقى‌ بنيان‌ نهاد، تا غازيانى‌ كه‌ از نبرد با روميان‌ باز مى‌گشتند، به‌ آنجا پناه‌ آورند همو، 80. بغراس‌ نيز از جملة «عواصم‌» به‌ شمار مى‌رفت‌. هارون‌الرشيد تلاشهايى‌ براي‌ آبادانى‌ اين‌ ناحيه‌ كرد و حتى‌ زبيده‌ همسر وي‌ مهمانخانه‌اي‌ در بغراس‌ ساخت‌ و آن‌ را وقف‌ رهگذران‌ كرد كه‌ در سراسر سرزمينهاي‌ شام‌ مهانخانه‌اي‌ جز آن‌ نبود اصطخري‌، 5؛ حدود العالم‌، 8؛ «دائرةالمعارف‌ اسلام‌»، همانجا. در 51ق‌/62م‌ سپاهيان‌امپراتوري‌ روم‌ شرقى‌ در پى‌ لشكركشى‌ به‌ سرزمينهاي‌ اسلامى‌، به‌ بغراس‌ حمله‌ كردند و مردم‌ آنجا در برابر پرداخت‌ 00هزار درهم‌ امان‌ گرفتند ابن‌شداد، /13؛ ابن‌ اثير، /38 -39.
در 57ق‌/68م‌ نيكفوروس‌ فوكاس‌ امپراتور روم‌ شرقى‌ پس‌ از تصرف‌ كيليكيا درصدد برآمد براي‌ تثبيت‌ مواضع‌ خود انطاكيه‌ را نيز مسخر كند؛ وي‌ پس‌ از تسخير انطاكيه‌، استحكامات‌ واقعى‌ قلعة بغراس‌ را پى‌ افكند و يكى‌ از فرماندهان‌ خود به‌ نام‌ ميخائيل‌ بورتزس‌ را بر آنجا گماشت‌ انطاكى‌، 27؛ اليواقيت‌...، 24- 25؛ «دائرةالمعارف‌ اسلام‌»، همانجا؛ I/909 , 2 .EIاين‌ قلعه‌ تا 77ق‌/084م‌ كه‌ سليمان‌ بن‌ قتلمش‌ حك 70-79ق‌ - بنيان‌ گذار سلسلة سلجوقيان‌ روم‌ - آنجا را به‌ تصرف‌ آورد، در دست‌ روميان‌ بود ابن‌ شداد، /13.
در 91ق‌/098م‌ قلعة بغراس‌ و شهر انطاكيه‌ به‌ دست‌ جنگجويان‌ صليبى‌ سقوط كرد ابن‌ قلانسى‌، 34؛ ابن‌ عديم‌، /31. از اين‌ تاريخ‌ قلعة بغراس‌ در اختيار ديويه‌ يا داويه‌ها سواران‌ معبد قرار گرفت‌. ديويه‌ يا داويه‌ عنوان‌ گروهى‌ از جنگجويان‌ صليبى‌ بود كه‌ حفظ جان‌ زايران‌ مسيحى‌ ميان‌ يافا و بيت‌ المقدس‌ را بر عهده‌ داشتند ابن‌ شداد، /14؛ عباره‌، /14.
در 48ق‌/153م‌ صلاح‌ الدين‌ ايوبى‌ بغراس‌ را به‌ تصرف‌ آورد و آن‌ را ويران‌ ساخت‌ ابن‌ شداد، همانجا؛ ابن‌ اثير، 2/8-9؛ اما طولى‌ نكشيد كه‌ در 88ق‌/192م‌ لئون‌ ارمنى‌ كيليكيايى‌، پادشاه‌ ارمنستان‌ قلعة بغراس‌ را به‌ تصرف‌ آورد و در 12ق‌/215م‌ به‌ مرمت‌ آن‌ پرداخت‌ و آنجا را به‌ صليبيان‌ واگذارد ابن‌ شداد، /14- 15؛ , 2 EI.I/910
در 66ق‌/268م‌ ملك‌ ظاهر بيبرس‌ از مماليك‌ بحرية مصر به‌ هنگام‌ فتح‌ انطاكيه‌ بر بغراس‌ دست‌ يافت‌. در دورة حاكميت‌ مماليك‌ بربغراس‌ اين‌ قلعه‌ مقر صاحب‌ منصبى‌ از ايالت‌ حلب‌ بود و از نظر سوق‌الجيشى‌ از آن‌ جهت‌ كه‌ در مرزهاي‌ ميان‌ مماليك‌ و پادشاهى‌ ارمنى‌ - كيليكيايى‌ واقع‌ بود، اهميت‌ بسيار داشت‌ طباخ‌، /57- 58؛ ابن‌شداد، 17- 18؛ عينى‌، 9؛ 2 ، EIهمانجا. در 79ق‌/ 280م‌ بغراس‌ مدت‌ كوتاهى‌ به‌ تصرف‌ مغولان‌ درآمد ابن‌ فرات‌، /86؛ مقريزي‌، /82؛ اما ديري‌ نپاييد كه‌ مماليك‌ بار ديگر بر بغراس‌ چيره‌ شدند. ابن‌ بطوطه‌ در ديداري‌ كه‌ در سدة ق‌/4م‌ از بغراس‌ داشته‌، آن‌ را قلعه‌اي‌ مستحكم‌ واقع‌ در مرزهاي‌ مماليك‌ و ارمنستان‌ كوچك‌ سيس‌ با كشتزارها و باغهاي‌ سرسبز وصف‌ كرده‌ است‌ كه‌ در مراتع‌ آن‌ طوايف‌ تركمن‌ منزل‌ داشته‌اند ص‌ 3-4.
بغراس‌ تا 21ق‌/515م‌، هنگامى‌ كه‌ سلطان‌ سليم‌ عثمانى‌ به‌ مصر لشكر كشيد، همچنان‌ در قلمرو مماليك‌ بود، اما در همين‌ سال‌، به‌ تصرف‌ عثمانيان‌ درآمد و سلطان‌ سليم‌ با ساختن‌ برجى‌ در آنجا بر استحكامات‌ اين‌ قلعه‌ افزود نك: اوليا چلبى‌، /8؛ ابن‌ اياس‌، /63؛ «دائرة المعارف‌ اسلام‌»، .IV/450 در 59ق‌/552م‌ سلطان‌ سليمان‌ قانونى‌، روستايى‌ با يك‌ كاروان‌سرا، حمام‌ و مسجد جامع‌ در نزديكى‌ قلعة بغراس‌ بنا كرد همانجا. در سدة 1ق‌/7م‌ اوليا چلبى‌ از بغراس‌ ديدن‌ كرده‌، و در سفرنامة خود از قلعة مستحكم‌ آن‌ كه‌ 50خانوار در آن‌ سكنى‌ داشتند و همچنين‌ از حمام‌، كاروان‌سرا، مسجد جامع‌ و بازار كوچك‌ بغراس‌ ياد كرده‌ است‌ /8-9.
امروزه‌ از بغراس‌ تنها روستاي‌ كوچكى‌ بر جا مانده‌ كه‌ به‌ اوتان‌ چاي‌ معروف‌ است‌ «دائرة المعارف‌ اسلام‌»، همانجا. ويرانه‌هاي‌ قلعة بغراس‌ در كنار اين‌ روستا هنوز باقى‌ است‌. اين‌ قلعه‌ بر روي‌ صخره‌اي‌ مخروطى‌ شكل‌ كه‌ از هر طرف‌ داراي‌ شيب‌ است‌، ساخته‌ شده‌ بود و ساختمان‌ آن‌ يادآور معماري‌ دژهاي‌ ارمنى‌ در كيليكياست‌ مولروينر، 8. اين‌ قلعه‌ به‌ صورت‌ ضلعى‌ و در طبقه‌ ساخته‌ شده‌، و ظاهراً در گذشته‌ داراي‌ دو ديوار بوده‌ است‌ و امروزه‌ در آن‌ بقاياي‌ يك‌ كليسا، يك‌ رواق‌ و شمار زيادي‌ اتاق‌ و چاه‌ آب‌ به‌ چشم‌ مى‌خورد المعجم‌...، /40.
مآخذ: ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ اياس‌، محمد، بدائع‌ الزهور، به‌ كوشش‌ محمد مصطفى‌، قاهره‌، 402ق‌/982م‌؛ ابن‌ بطوطه‌، رحلة، به‌ كوشش‌ طلال‌ حرب‌، بيروت‌، 407ق‌/987م‌؛ ابن‌ شداد، محمد، الاعلاق‌ الخطيرة، به‌ كوشش‌ يحيى‌ زكريا عباره‌، دمشق‌، 991م‌؛ ابن‌ عديم‌، عمر، زبدة الحلب‌، به‌ كوشش‌ سامى‌ دهان‌، دمشق‌، 370ق‌/951م‌؛ ابن‌ فرات‌، محمد، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ قسطنطين‌ زريق‌، بيروت‌، 942م‌؛ ابن‌ قلانسى‌، حمزه‌، ذيل‌ تاريخ‌ دمشق‌، به‌ كوشش‌ آمدرز، ليدن‌، 908م‌؛ اصطخري‌، ابراهيم‌، مسالك‌ الممالك‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 870م‌؛ انطاكى‌، يحيى‌، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ عمر عبدالسلام‌ تدمري‌، طرابلس‌، 990م‌؛ اوليا چلبى‌، سياحت‌نامه‌، به‌ كوشش‌ احمد جودت‌، استانبول‌، 314ق‌؛ بلاذري‌، احمد، فتوح‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ انيس‌ طباع‌ و عمر انيس‌ طباع‌، بيروت‌، 407ق‌/987م‌؛ حدود العالم‌، به‌ كوشش‌ منوچهر ستوده‌، تهران‌، 362ش‌؛ طباخ‌، محمد راغب‌، اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ محمد كمال‌، حلب‌، 344ق‌/925م‌؛ طبري‌، تاريخ‌؛ عباره‌، يحيى‌ زكريا، تعليقات‌ بر الاعلاق‌ الخطيرة نك: هم ، ابن‌ شداد؛ عينى‌، محمود، عقد الجمان‌، به‌ كوشش‌ محمد محمد امين‌، قاهره‌، 408ق‌/ 988م‌؛ قدامة بن‌ جعفر، الخراج‌، به‌ كوشش‌ محمد حسين‌ زبيدي‌، بغداد، 979م‌؛ المعجم‌ الجغرافى‌ للقطر العربى‌ السوري‌، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ طلاس‌، دمشق‌، 992م‌؛ مقريزي‌، احمد، السلوك‌، به‌ كوشش‌ محمد مصطفى‌ زياده‌، قاهره‌، 956م‌؛ مولروينر، ولفگانگ‌، القلاع‌ ايام‌ الحروب‌ الصليبية، ترجمة محمد وليد جلاّد، به‌ كوشش‌ سعيد طيان‌، دمشق‌، 404ق‌/984م‌؛ اليواقيت‌ و الضرب‌ فى‌ تاريخ‌ حلب‌، منسوب‌ به‌ ابوالفدا، به‌ كوشش‌ محمد كمال‌ و فالح‌بكور، حلب‌، 410ق‌/ 989م‌؛ نيز:
Baghras n , www. webpages. free - online. co. uk/portcull/barhomap. htm; EI 2 ; T O rk ansiklopedisi, Istanbul, 1967; T O rkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi, Istanbul, 1991.
بهزاد لاهوتى‌