بَعْقوبه‌، يا بعقوبا، باعقوبا، شهري‌ كهن‌ و مركز استان‌ ديالة عراق‌، واقع‌ در 0كيلومتري‌ شمال‌ شرقى‌ بغداد. اين‌ شهر در 4 و 8 عرض‌ شمالى‌ و 3 و 5 طول‌ شرقى‌ واقع‌ شده‌ است‌ و رود دياله‌ يكى‌ از مهم‌ترين‌ ريزابه‌هاي‌ شرق‌ دجله‌ از كنار آن‌ مى‌گذرد. شهر بعقوبه‌ در مسير راه‌آهن‌ بغداداربيل‌ و بر سر راه‌ شوسة بغداد كرمانشاه‌ ايران‌ واقع‌ است‌ حسنى‌، -1؛ نيز نك: دفتر، 4.
قدمت‌ بعقوبه‌ به‌ عهد باستان‌ باز مى‌گردد و در روستاهاي‌ آنجا آثاري‌ از اعصار كهن‌، از سومر و اَكَّد تا زمان‌ ساسانيان‌، و آثاري‌ از دورة اسلامى‌ وجود دارد نك: المواقع‌ ...، 7 -9. نام‌ بعقوبه‌ احتمالاً از واژة آرامى‌ باعاقوبا/بيت‌ عاقوبا به‌ معناي‌ جاي‌ بازرسى‌ گرفته‌ شده‌ است‌، و با توجه‌ به‌ اينكه‌ شهر مذكور بر سر راههاي‌ بازرگانى‌ واقع‌ بوده‌ است‌، اين‌ معنا درست‌ به‌ نظر مى‌رسد حسنى‌، 07؛ بابان‌، /3. برخى‌ نيز نام‌ آن‌ را مأخوذ از كلمة آرامى‌ بايعقوبا خانة يعقوب‌ دانسته‌اند همو، /2.
سمعانى‌ بعقوبا را قريه‌اي‌ بزرگ‌ در 0 فرسنگى‌ بغداد دانسته‌ است‌ كه‌ در تداول‌ عامه‌ بايعقوبا خوانده‌ مى‌شد /65. قديم‌ترين‌ وصف‌ از بعقوبه‌ را كه‌ با وضع‌ كنونى‌ آن‌ تقريباً مطابقت‌ دارد حسنى‌، همانجا؛ دفتر، 1-2، ياقوت‌ به‌ دست‌ داده‌ است‌: بعقوبا/باعقوبا قرية بزرگ‌ شهر مانندي‌ از نواحى‌ مسير خراسان‌ طريق‌ خراسان‌ بود. رودها و باغهاي‌ بسيار و ميوة فراوان‌ و نخلستان‌ انبوه‌ داشت‌ و رطب‌ و ليموي‌ آنجا در نيكويى‌ ضرب‌ المثل‌ بود. نهر دياله‌ از كنار آن‌ مى‌گذشت‌ و شاخابه‌اي‌ از آن‌ به‌ نام‌ نهر جلولا امروزه‌: خريسان‌ در وسط شهر جريان‌ داشت‌. در دو سوي‌ رود دو بازار بود و پلى‌ آنها را به‌ هم‌ مى‌پيوست‌. كشتيها در اين‌ رود به‌ سمت‌ باجسرا امروزه‌: ابوجسره‌ و ديگر روستاها حركت‌ مى‌كردند /72. امروزه‌ اين‌ رود قابل‌ كشتيرانى‌ نيست‌.
واقع‌ بودن‌ بعقوبه‌ در مسير راههاي‌ كاروان‌ رو، و در ميان‌ انبوه‌ نخلستانها و باغها و زمينهاي‌ حاصل‌ خيز دفتر، 0-1 و موقعيت‌ آن‌ به‌ عنوان‌ دروازة شرقى‌ بغداد ابن‌ طقطقى‌، 36، از ديرباز اين‌ شهر را به‌ جايگاهى‌ قابل‌ توجه‌ تبديل‌ كرده‌ است‌. از زمان‌ سلجوقيان‌ به‌ بعد نام‌ بعقوبه‌ در رويدادهاي‌ تاريخى‌ بيشتر ديده‌ مى‌شود؛ از جمله‌، در 40ق‌/048م‌ سعدي‌ بن‌ ابى‌الشوك‌ در آن‌ نواحى‌ پيشروي‌ كرد و به‌ نام‌ ابراهيم‌ اينال‌، برادر سلطان‌ طغرل‌ بيك‌ خطبه‌ خواند ابن‌ اثير، /51. در 54ق‌/062م‌ نيز كه‌ طغرل‌ بيك‌ دختر خليفه‌ القائم‌ را به‌ نكاح‌ درآورد، بعقوبه‌ و املاك‌ ديگري‌ از عراق‌ را به‌ نام‌ او كرد همو، 0/2. پس‌ از آن‌ جنگهايى‌ ميان‌ سرداران‌ سلجوقى‌ و لشكريان‌ بغداد در نواحى‌ بعقوبه‌ روي‌ داد كه‌ در جريان‌ آن‌، شهر غارت‌ شد نك: همو، 0/44، 98- 99، 1/94- 95، 15. در 22ق‌/225م‌ سلطان‌ جلال‌الدين‌ خوارزمشاه‌ در جريان‌ لشكركشى‌ به‌ عراق‌ از بعقوبه‌ به‌ دقوقا رفت‌ همو، 2/27.
بعقوبه‌ تا زمان‌ خلافت‌ ناصر عباسى‌ 75 -22ق‌ خراج‌ سالانه‌اي‌ برابر با 0هزار دينار داشت‌. وي‌ اين‌ مبلغ‌ را به‌ 0 هزار دينار افزايش‌ داد، اما جانشين‌ او ظاهر حك 22 -23ق‌ درصدد برآمد تا نابسامانيها را سامان‌ دهد. وي‌ خراج‌ پيشين‌ را معمول‌ داشت‌ ابن‌ اثير، 2/41. در محرم‌ 56ق‌/ژانوية 258م‌ لشكريان‌ مغول‌ از جانب‌ بعقوبه‌، به‌ بغداد حمله‌ كردند و دارالخلافة عباسيان‌ را به‌ تصرف‌ درآوردند رشيدالدين‌، جامع‌...، /011؛ ابن‌ طقطقى‌، 34- 36.
چندي‌ پس‌ از حملة مغول‌ بعقوبه‌ همچنان‌ شهري‌ آباد بود و بخشى‌ از ماليات‌ آنجا را ميوه‌ و مركبات‌ و آب‌ ميوه‌ها و رطب‌ تر و خشك‌ تشكيل‌ مى‌داد رشيدالدين‌، مكاتبات‌...، 98، 01، 05- 06. در اواسط سدة ق‌ حمدالله‌ مستوفى‌ د 50ق‌/349م‌ از آنجا به‌ عنوان‌ شهر و قصبة ولايت‌ معتبر طريق‌ خراسان‌ ياد كرده‌ است‌ ص‌ 2، 6. پس‌ از آن‌ بعقوبه‌ به‌ استيلاي‌ جلايريان‌ و امراي‌ قراقويونلو درآمد و در كشمشكهاي‌ نظامى‌ آسيبها ديد نك: غياث‌، 40، 01-03، 46- 47، 52-53. در حملة مولى‌ على‌ مشعشع‌ در 60ق‌/456م‌ شهر روز دستخوش‌ قتل‌ و غارت‌ گشت‌ عزاوي‌، /47. بعدها بعقوبه‌ به‌ قلمرو دولت‌ عثمانى‌ درآمد و هر چند سال‌ حاكمى‌ از طرف‌ والى‌ بغداد براي‌ آنجا تعيين‌ مى‌شد.
سياحان‌ سدة 3ق‌/9م‌ در سفرنامه‌هاي‌ خود به‌ وصف‌ اين‌ شهر پرداخته‌اند نك: ادمز، 03- 05. ناصرالدين‌ شاه‌ قاجار در سفر خود به‌ عتبات‌ و بغداد به‌ سال‌ 287ق‌/870م‌ در بعقوبه‌ اردو زد و در سر راه‌ خود از مقبرة منسوب‌ به‌ مقداد، صحابى‌ پيامبر ص‌ ديدن‌ كرد و دستور داد آن‌ را تعمير كنند نك: ص‌ 1-2: يعقوبيه‌؛ اعتمادالسلطنه‌، /623- 624.
بعقوبه‌ در سدة 3ق‌/9م‌، به‌ تدريج‌ رو به‌ رشد و تحول‌ نهاد نك: ادمز، 04- 05. در حدود سال‌ 919م‌، 5هزار تن‌ از مسيحيان‌ نسطوري‌ كه‌ عموماً به‌ آشوري‌ معروفند و اكثرشان‌ از حكّاري‌ و چند صد تن‌ از بخش‌ عماديه‌ در حاشية ولايت‌ موصل‌ و چندين‌ هزار تن‌ از اتباع‌ ايرانى‌ ساكن‌ دشت‌ اورميه‌، تحت‌ حمايت‌ نيروهاي‌ بريتانيا كه‌ هنوز در غرب‌ ايران‌ بودند، به‌ اردوگاه‌ بزرگ‌ بعقوبه‌ منتقل‌ شدند ادمندز، 21. اين‌ امر به‌ منظور تقويت‌ نيروهاي‌ بريتانيا و جلوگيري‌ از گسترش‌ ناآراميها صورت‌ پذيرفت‌، اما چندي‌ بعد در جريان‌ انقلاب‌ 338ق‌/ 920م‌ عراق‌، بعقوبه‌ از مراكز مبارزه‌ و مقاومت‌ مردمى‌ در برابر نيروهاي‌ اشغالگر انگليسى‌ بود نك: آل‌ فرعون‌، 20-32.
از بعقوبه‌ عالمانى‌ چند برخاسته‌اند كه‌ از آن‌ جمله‌اند: ابوالحسن‌ محمد بن‌ حسين‌ بعقوبى‌ مق 30ق‌ قاضى‌ بعقوبا و سپس‌ محتسب‌ بغداد سمعانى‌، /65- 66، و ابوهشام‌ باعقوبى‌ محدث‌ ياقوت‌، /72. مقبرة مؤمنيه‌ منسوب‌ به‌ مؤمنه‌ دختر خليفه‌ مستكفى‌، و مرقد علامه‌ ابوادريس‌ در بعقوبه‌ است‌ دفتر، 1.
ايجاد نهادهاي‌دولتى‌ وتأسيسات‌ شهري‌ و مراكزآموزشى‌ - درمانى‌، امروزه‌ به‌ بعقوبه‌ چهرة شهري‌ جديد داده‌ است‌ نك: همو، 2-3، 6؛ حسنى‌، 07- 08. بر اساس‌ آمار 370ش‌/991م‌ جمعيت‌ شهر 65هزار نفر بوده‌ است‌ «دائرة المعارف‌...»، .X/343
مآخذ: آل‌ فرعون‌، فريق‌ مزهر، الحقائق‌ الناصعة، بغداد، 371ق‌/952م‌؛ ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ طقطقى‌، محمد، الفخري‌، بيروت‌، دارصادر؛ ادمز، ر. م‌.، اطراف‌ بغداد، ترجمة صالح‌ احمد على‌ و ديگران‌، بغداد، 984م‌؛ ادمندز، سيسيل‌ جان‌، كردها، تركها، عربها، ترجمة ابراهيم‌ يونسى‌، تهران‌، 367ش‌؛ اعتماد السلطنه‌، محمد حسن‌، مرآة البلدان‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسين‌ نوايى‌ و هاشم‌ محدث‌، تهران‌، 367ش‌؛ بابان‌، جمال‌، اصول‌ اسماء المدن‌ و المواقع‌ العراقية، بغداد، 987م‌؛ حسنى‌، عبدالرزاق‌، العراق‌، قديماً و حديثاً، صيدا، 377ق‌/958م‌؛ حمدالله‌ مستوفى‌، نزهة القلوب‌، به‌ كوشش‌ لسترنج‌، ليدن‌، 331ق‌/913م‌؛ دفتر، محمد هادي‌ و عبدالله‌ حسن‌، العراق‌ الشمالى‌، بغداد، 958م‌؛ رشيدالدين‌ فضل‌ الله‌، جامع‌ التواريخ‌، به‌ كوشش‌ محمد روشن‌ و ديگران‌، تهران‌، 373ش‌؛ همو، مكاتبات‌ رشيدي‌، به‌ كوشش‌ محمد شفيع‌، لاهور، 364ق‌/ 945م‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ معلمى‌، حيدرآباد دكن‌، 383ق‌/963م‌؛ عزاوي‌، عباس‌، تاريخ‌ العراق‌ بين‌ احتلالين‌، بغداد، 357ق‌/ 939م‌؛ غياث‌، عبدالله‌، التاريخ‌ الغياثى‌، به‌ كوشش‌ طارق‌ نافع‌ حمدانى‌، بغداد، 975م‌؛ المواقع‌ الاثرية فى‌ العراق‌، بغداد، 970م‌؛ ناصرالدين‌ شاه‌، سفرنامة عتبات‌، به‌ كوشش‌ ايرج‌ افشار، تهران‌، 363ش‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز:
The World Book Encyclopedia, Chicago, 1995.
محمد رضا ناجى‌