بُطْنان‌، منطقه‌اي‌ پست‌ و آبرفتى‌ در حدود 0 كيلومتري‌ حلب‌. به‌ نوشتة ياقوت‌ /64 بطنان‌ به‌ مفهوم‌ نقاطى‌ پست‌ و آبرفتى‌ جاهاي‌ فروكش‌ كردن‌ و ته‌نشين‌ شدن‌ سيلاب‌ است‌. برخى‌ نيز آن‌ را داراي‌ ريشه‌اي‌ كهن‌ و آرامى‌ دانسته‌اند نك: 1 ؛ EIقس‌: درويش‌، 73. وجود بستر رود بزرگ‌ نهرالذهب‌ و رسوبات‌ آن‌ موجب‌ حاصل‌خيزي‌ زمين‌ و رواج‌ كشاورزي‌، دام‌پروري‌ و باغداري‌ در اين‌ ناحيه‌ شده‌، و در طول‌ تاريخ‌ دهكده‌ها و روستاهاي‌ چندي‌ در آن‌ پديد آمده‌ است‌ كه‌ از مهم‌ترين‌ آنها باب‌ و بزاعه‌ را مى‌توان‌ نام‌ برد نك: دنبالة مقاله‌.
پيشينة تاريخى‌: بطنان‌ به‌ هنگام‌ گسترش‌ اسلام‌ در منطقة شام‌، به‌ دست‌ حبيب‌ بن‌ مسلمة فهري‌ كه‌ از جانب‌ ابوعبيده‌ يا عياض‌ بن‌ غنم‌ بدانجا گسيل‌ شده‌ بود، گشوده‌ شد و از همان‌ زمان‌ بطنان‌ حبيب‌ نام‌ گرفت‌ بلاذري‌، فتوح‌...، 03؛ ياقوت‌، همانجا. بطنان‌ با باغها و تفرجگاههاي‌ سرسبز خود پيوسته‌ موردتوجه‌ گردشگران‌ و حتى‌ خلفا بود نك: ابن‌ عديم‌، بغية...، /71، 73-74؛ ابوالفدا، 67؛ ابن‌ شداد، /26 و عبدالملك‌ بن‌ مروان‌، خليفة اموي‌ آنجا را به‌ عنوان‌ اقامتگاه‌ زمستانى‌ و نيز پايگاهى‌ براي‌ لشكركشى‌ برگزيد. خليفة بن‌ خياط به‌ جنگ‌ در بطنان‌ طى‌ سالهاي‌ 6، 7 و 9ق‌ اشاره‌ دارد /32، 34، 36 و از آنجا كه‌ ديگر منابع‌ سخنى‌ از وقوع‌ جنگى‌ در بطنان‌ نگفته‌اند، اين‌ اشارات‌ كوتاه‌ را مى‌توان‌ مربوط به‌ لشكركشيهاي‌ عبدالملك‌ دانست‌.
عبدالملك‌ پس‌ از گرفتن‌ بيعت‌ 5ق‌/85م‌ در بطنان‌ اقامت‌ كرد همو، /29. همو در 6ق‌ براي‌ سركوب‌ ناتل‌ بن‌ قيس‌ جذامى‌ كه‌ از جانب‌ عبدالله‌ بن‌ زبير به‌ شام‌ لشكر كشيده‌ بود، از بطنان‌ به‌ اجنادين‌ ه م‌ لشكر كشيد و پس‌ از پيروزي‌ به‌ بطنان‌ بازگشت‌ بلاذري‌، انساب‌...، /58، 59؛ ابن‌ منظور، 5/8، اما در بازگشت‌ چون‌ از شورش‌ عمرو بن‌ سعيد بن‌ عاص‌ در دمشق‌ آگاه‌ شد، به‌ سرعت‌ بطنان‌ را براي‌ رفتن‌ به‌ آنجا ترك‌ كرد نك: يعقوبى‌، /69-70؛ نيز نك: طبري‌، /40، 48، كه‌ واقعه‌ را در 9 يا 0ق‌ مى‌داند. در سالهاي‌ 8 و 9ق‌ نيز عبدالملك‌ زمستان‌ را در بطنان‌ سپري‌ كرد خليفه‌، /36؛ طبري‌، /27؛ ابن‌ اثير، الكامل‌، /87. او همچنين‌ در 1ق‌/90م‌ زمانى‌ كه‌ رهسپار جنگ‌ با مصعب‌ بن‌ زبير بود، با فرا رسيدن‌ زمستان‌ در بطنان‌ اردو زد طبري‌، /51؛ ابوعبيد، /59؛ ياقوت‌، همانجا.
با مركزيت‌ يافتن‌ حلب‌ در منطقه‌ و نيز انتقال‌ مركز خلافت‌ از دمشق‌ به‌ بغداد، بطنان‌ اهميت‌ خود را از دست‌ داد و به‌ تابعيت‌ حكمرانان‌ حلب‌ درآمد و تا اواخر سدة ق‌ تقريباً نامى‌ از آن‌ در منابع‌ تاريخى‌ به‌ چشم‌ نمى‌خورد. در 90ق‌/03م‌، صاحب‌ الشامه‌، فرمانده‌ قرمطيان‌ غلام‌ خود مطوق‌ را براي‌ مقابله‌ با ابوالاغر، والى‌ حلب‌ و سردار مكتفى‌ عباسى‌ گسيل‌ داشت‌. قرمطيان‌ در بطنان‌ به‌ سپاهيان‌ ابوالاغر شبيخون‌ زده‌، آنان‌ را قتل‌ عام‌ كردند، اما ابوالاغر توانست‌ با كمك‌ اهالى‌ بطنان‌، قرمطيان‌ را از آنجا بيرون‌ كند نك: طبري‌، 0/04؛ ابن‌ عديم‌، زبدة...، /8؛ اليواقيت‌...، 4- 5. در 30ق‌/42م‌ يأنس‌ مونسى‌ با غلبه‌ بر احمد بن‌ مقاتل‌ در بطنان‌، حلب‌ را به‌ تصرف‌ خود درآورد ابن‌ عديم‌، همان‌، /03. در 54ق‌/65م‌ به‌ هنگام‌ فرمانروايى‌ سيف‌الدولة حمدانى‌ نيكفوروس‌ فوكاس‌ به‌ بطنان‌ هجوم‌ برد و گروهى‌ را به‌ اسارت‌ گرفت‌ انطاكى‌، 15؛ قس‌: 2 ، EIكه‌ 65ق‌ آورده‌ است‌.
ميان‌ سالهاي‌ 71-72ق‌ و براي‌ حمايت‌ از فرمانروايى‌ تتش‌ بن‌ الب‌ ارسلان‌ درگيريهاي‌ مختلفى‌ در منطقه‌ روي‌ داد كه‌ به‌ سلطة تتش‌ و شكست‌ امير بنى‌ كلاب‌ كه‌ از جانب‌ بنى‌ مرداس‌ حاكم‌ منطقه‌ بود، منجر شد. پس‌ از قتل‌ عام‌ مردم‌ و تصرف‌ قلعة بزاعه‌، مجدداً بطنان‌ به‌ بنى‌ مرداس‌ واگذار شد ابن‌ عديم‌، همان‌، /1 -2؛ ابن‌ شحنه‌، 75؛ ابن‌ قلانسى‌، 83؛ ابن‌ شداد، /27.
در جنگهاي‌ صليبى‌ به‌ سبب‌ نزديكى‌ بطنان‌ به‌ حلب‌ و نيز وجود قلعة مستحكم‌ بزاعه‌، اين‌ منطقه‌ پيوسته‌ دستخوش‌ تاخت‌ و تاز مسيحيان‌ فرنگ‌ بود نك: ابن‌ اثير، همان‌، 0/09 -10؛ ابن‌ عديم‌، همان‌، /75- 76. ژوسلين‌ كه‌ از جانب‌ بدوئن‌، رها ادسا و تل‌ باشر را در اقطاع‌ داشت‌، دوبار از جمله‌ در 14ق‌/120م‌ به‌ بطنان‌ هجوم‌ برد و به‌ قتل‌ عام‌ و غارت‌ و اسارت‌ ساكنان‌ آن‌ اقدام‌ نمود؛ در 18ق‌ نيز باب‌ و بزاعه‌ را در وادي‌ بطنان‌ به‌ آتش‌ كشيد نك: همان‌، /94 - 19؛ ابن‌ قلانسى‌، 23.
به‌ گفتة ابن‌ اثير در 22ق‌/128م‌ بطنان‌ به‌ دست‌ عمادالدين‌ زنگى‌، هنگامى‌ كه‌ از موصل‌ راهى‌ شام‌ بود، تصرف‌ شد نك: الكامل‌، 0/49 -50، التاريخ‌ ...، 8. در 31 و 32ق‌ بطنان‌ دو بار به‌ دست‌ يوحناي‌ دوم‌، امپراتور روم‌ افتاد. او كه‌ بار دوم‌ با صلح‌ قلعه‌ را فتح‌ كرده‌ بود، با زيرپا گذاشتن‌ تعهدات‌ خويش‌ هزاران‌ تن‌ را در بزاعه‌ به‌ اسارت‌ گرفت‌ و تمامى‌ كسانى‌ را كه‌ به‌ غارهاي‌ پيرامون‌ باب‌ پناه‌ برده‌ بودند، با آتش‌ و دود به‌ قتل‌ رساند. در محرم‌ 33/سپتامبر 138 عمادالدين‌ زنگى‌ بطنان‌ را آزاد ساخت‌ و براي‌ اينكه‌ قلعة بزاعه‌ بار ديگر به‌ پايگاهى‌ براي‌ روميان‌ در منطقه‌ بدل‌ نگردد، آن‌ را ويران‌ ساخت‌ ابن‌ عديم‌، همان‌، /64- 65، 69، بغية، /70؛ ابن‌ شداد، /28.
با رواج‌ مذهب‌ اسماعيليه‌ در شام‌، غارهاي‌ پيرامون‌ باب‌ به‌ صورت‌ پايگاه‌ اسماعيليه‌ در منطقه‌ درآمد كه‌ سرانجام‌ با قتل‌ عام‌ پيروان‌ اين‌ مذهب‌ در 70ق‌/174م‌، به‌ غائلة آنان‌ خاتمه‌ داده‌ شد ابن‌ عديم‌، همانجا؛ ابن‌ شداد، /24. بطنان‌ سرانجام‌ در 71ق‌ به‌ دست‌ صلاح‌الدين‌ ايوبى‌ افتاد ابن‌ اثير، الكامل‌، 1/29 و پس‌ از آن‌ از جانب‌ جانشينان‌ وي‌ به‌ اقطاع‌ داده‌ مى‌شد نك: ابن‌ شداد، /28-31. به‌ گفتة ابن‌ جبير در 80ق‌/184م‌ بزاعه‌ شهركى‌ با قلعة نظامى‌، بازار و تجارت‌ خانه‌ بوده‌ است‌ ص‌ 49.
باب‌ به‌ روزگار طغرل‌ ظاهري‌ حك 20 -31ق‌/223-234م‌ به‌ اوج‌ شكوفايى‌ رسيد و وسعت‌ يافت‌ و او در آنجا كاروان‌سرا و مدرسه‌اي‌ براي‌ حنفيان‌ احداث‌ كرد ابن‌ عديم‌، بغية، همانجا. باب‌ در 38ق‌/240م‌ بار ديگر مجدداً موردتاخت‌ و تاز و غارت‌ سپاه‌ خوارزميان‌ قرار گرفت‌ همو، زبدة، /52؛ ابن‌ واصل‌، /85. در دوران‌ مماليك‌ همواره‌ دو تن‌ «جندي‌» از جانب‌ نايب‌ حلب‌ عهده‌دار امور باب‌ و بزاعه‌ بودند قلقشندي‌، /30. در اواخر سدة ق‌/3م‌ به‌ گفتة ابن‌ شداد اين‌ دو شهرك‌ باب‌ و بزاعه‌ داراي‌ والى‌ و قاضى‌ بوده‌ است‌ /20.
با پايان‌ يافتن‌ جنگهاي‌ صليبى‌ بطنان‌ موقعيت‌ سوق‌الجيشى‌ خود را از دست‌ داد و از اهميت‌ آن‌ كاسته‌ شد و در تقسيمات‌ اداري‌ به‌ همراه‌ باب‌ و بزاعه‌ در زمرة توابع‌ حلب‌ قرار گرفت‌. اگرچه‌ به‌ هنگام‌ برپايى‌ شهركهاي‌ باب‌ و بزاعه‌، باب‌ از توابع‌ بزاعه‌ و در اصل‌ «باب‌ البزاعه‌» بود نك: ابن‌ شحنه‌، همانجا؛ قس‌: موسوعة...، /5، اما با ويرانى‌ برج‌ و باروي‌ قلعة مشهور آن‌، بزاعه‌ اهميت‌ خود را از دست‌ داد و به‌ صورت‌ روستايى‌ كوچك‌ در حومة شهر باب‌ درآمد نك: المعجم‌...، /97. قبر عقيل‌ بن‌ ابى‌ طالب‌ در بزاعه‌ واقع‌ است‌ ابوالفدا، 67.
وادي‌ بطنان‌ در حال‌ حاضر در منطقة اداري‌ باب‌، و تابع‌ استان‌ حلب‌ است‌ و در اوايل‌ دهة 990م‌ حدود 33 هزار نفر جمعيت‌ داشته‌، و داراي‌ يك‌ شهر به‌ نام‌ باب‌ و ناحية اداري‌ بوده‌ است‌. اين‌ منطقه‌ از سمت‌ شمال‌ به‌ مرزهاي‌ تركيه‌، از سمت‌ شرق‌ به‌ دو منطقة جرابلس‌ و منبج‌، از جنوب‌ به‌ منطقة سفيره‌، و از غرب‌ به‌ كوه‌ سمعان‌ و اعزاز منتهى‌ مى‌گردد نك: المعجم‌، /99. محصولات‌ عمدة منطقه‌ گندم‌ و جو به‌ صورت‌ ديم‌ و باقلا، انار، پستة شامى‌، زيتون‌ و سبزيجات‌ است‌. رواج‌ دام‌پروري‌ و نيز كشت‌ پنبه‌، صنعت‌ نساجى‌ را در آنجا توسعه‌ بخشيده‌ است‌ همان‌، /99، 97.
در زمينهاي‌ مجاور شهر باب‌ تپه‌اي‌ باستانى‌ است‌ كه‌ ديرزمانى‌ دير حبيب‌ بر بلنداي‌ آن‌ قرار داشت‌ كه‌ به‌ روزگار ابن‌ شحنه‌ د 90ق‌/ 485م‌ كه‌ بخشى‌ از منطقه‌ را در ميراث‌ داشته‌ است‌ نك: ص‌ 74، اثري‌ از آن‌ به‌ چشم‌ نمى‌خورد. از خاك‌ اين‌ تپه‌ براي‌ ساختن‌ ظروف‌ آبخوري‌ استفاده‌ مى‌شده‌ است‌ همانجا. امروزه‌ بقاياي‌ اين‌ آثار سفالين‌ به‌ وفور در سطح‌ تپه‌ به‌ دست‌ آمده‌ است‌ كه‌ ظاهراً سابقة برخى‌ از آنها به‌ دوران‌ حتيها و آراميها مى‌رسد. مسجد جامع‌ عمري‌ شهر باب‌ از ديگر آثار كهن‌ منطقه‌ به‌ حساب‌ مى‌آيد المعجم‌، /99.
مآخذ: ابن‌ اثير، على‌، التاريخ‌ الباهر، به‌ كوشش‌ عبدالقادر احمد طليمات‌، قاهره‌/بغداد، 963م‌؛ همو، الكامل‌؛ ابن‌ جبير، محمد، رحلة، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 907م‌؛ ابن‌ شحنه‌، ابوالفضل‌ محمد، الدر المنتخب‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ محمد درويش‌، دمشق‌، 404ق‌/984م‌؛ ابن‌ شداد، محمد، الاعلاق‌ الخطيرة، به‌ كوشش‌ يحيى‌ زكريا عباره‌، دمشق‌، 991م‌؛ ابن‌ عديم‌، عمر، بغية الطلب‌، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكار، دمشق‌، 408ق‌/988م‌؛ همو، زبدة الحلب‌، به‌ كوشش‌ سامى‌ دهان‌، دمشق‌، 370ق‌/ 951م‌؛ ابن‌ قلانسى‌، حمزه‌، تاريخ‌ دمشق‌، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكار، دمشق‌، 403ق‌/ 983م‌؛ ابن‌ منظور، محمد، مختصر تاريخ‌ دمشق‌ ابن‌ عساكر، به‌ كوشش‌ مأمون‌ صاغرجى‌، دمشق‌، 409ق‌/989م‌؛ ابن‌ واصل‌، محمد، مفرج‌ الكروب‌، به‌ كوشش‌ حسنين‌ محمدربيع‌، قاهره‌، 977م‌؛ ابوعبيد بكري‌، عبدالله‌، معجم‌ ما استعجم‌، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ سقا، بيروت‌، 983م‌؛ ابوالفدا، تقويم‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ رنو و دوسلان‌، پاريس‌، 840م‌؛ انطاكى‌، يحيى‌، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ عمر عبدالسلام‌ تدمري‌، طرابلس‌، 990م‌؛ بلاذري‌، احمد، انساب‌ الاشراف‌، بغداد، مكتبة المثنى‌؛ همو، فتوح‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ انيس‌ طباع‌ و عمر انيس‌ طباع‌، بيروت‌، 407ق‌/987م‌؛ خليفة بن‌ خياط، التاريخ‌، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكار، دمشق‌، 387ق‌/967م‌؛ درويش‌، عبدالله‌ محمد، تعليقات‌ بر الدر المنتخب‌ نك: هم ، ابن‌ شحنه‌؛ طبري‌، تاريخ‌؛ قلقشندي‌، احمد، صبح‌ الاعشى‌، قاهره‌، 383ق‌/963م‌؛ المعجم‌ الجغرافى‌، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ طلاس‌، دمشق‌، 992م‌؛ موسوعة حلب‌ المقارنة، به‌ كوشش‌ اسدي‌ خيرالدين‌، حلب‌، 403ق‌/983م‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ يعقوبى‌، احمد، تاريخ‌، بيروت‌، دارصادر؛ اليواقيت‌ و الضرب‌ فى‌ تاريخ‌ حلب‌، منسوب‌ به‌ ابوالفدا، به‌ كوشش‌ محمدكمال‌ و فالح‌ بكور، حلب‌، 410ق‌/989م‌؛ نيز: 1 ; EI 2 .
مريم‌ صادقى‌