بَصْره‌، شهري‌ كهن‌ در مغرب‌ اقصى‌ كه‌ امروزه‌ از آن‌ ويرانه‌اي‌ بيش‌ برجاي‌ نمانده‌ است‌.
نام‌ اين‌ شهر از بصرة عراق‌ گرفته‌ شده‌ است‌ و آنجا را به‌ سبب‌ رواج‌ تجارت‌ كتان‌ و وفور لبنيات‌ و سرخى‌ خاكش‌ به‌ ترتيب‌ بصرة الكتّان‌، بصرة الذبّان‌ و بصرة الحمرا نيز ناميده‌اند ابوعبيد، /89؛ ياقوت‌، /53؛ ابن‌ عذاري‌، /03؛ ابوالفدا، 33؛ ابن‌ عبدالمنعم‌، 08.
شهر بصره‌ در كنار اقيانوس‌ و جزو اقليم‌ طنجه‌، به‌ مركزيت‌ شهر فاس‌ اصطخري‌، 9؛ مسعودي‌، 8؛ مقدسى‌، 7، 19 و در حدود 3كيلومتري‌ِ كوه‌ صَرصَر قرار داشت‌ كه‌ سرشار از منابع‌ آبى‌ و ميوه‌ و زيستگاه‌ قبايل‌ مصموده‌ بود ابن‌ عذاري‌، /35. گويند: برخى‌ از نوادگان‌ خليفة دوم‌ در آنجا مسكن‌ داشتند ابن‌ حزم‌، 54.
ديوار گرداگرد شهر بصره‌ از سنگ‌ و آجر ساخته‌ شده‌ بود و 0 دروازه‌ داشت‌ ابوعبيد، همانجا؛ ابن‌ عذاري‌، /03. در اين‌ شهر مسجدي‌ بزرگ‌ با دو گرمابه‌ و دو گورستان‌ بزرگ‌، يكى‌ در مشرق‌ و ديگري‌ به‌ نام‌ قُضاعه‌ در غرب‌ آن‌ وجود داشت‌. آب‌ بصره‌ شور بود و آب‌ آشاميدنى‌ مردم‌ از چاه‌ ابن‌ ذَلفاء كه‌ در مدخل‌ شهر بود، تأمين‌ مى‌شد ابوعبيد، ياقوت‌، ابن‌ عذاري‌، ابن‌ عبدالمنعم‌، همانجاها.
شهر بصره‌ هم‌زمان‌ يا نزديك‌ به‌ تأسيس‌ شهر اصيلا ابوعبيد، همانجا؛ ابن‌ عذاري‌، /03، 35، به‌ احتمال‌ قوي‌ در اواخر سدة ق‌ و در زمان‌ حكومت‌ ادريس‌ دوم‌ 77-13ق‌/93- 28م‌، يا به‌ روايتى‌ در 18ق‌ و در زمان‌ حكومت‌ فرزندش‌ محمد 13-21ق‌/ 28 -36م‌ احداث‌ گرديد و اقامتگاه‌ تابستانى‌ آنان‌ بود ابوعبيد، /06؛ مكناسى‌، 1؛ ابن‌ ابار، /31؛ لئون‌ افريقى‌، 10 ؛ 2 .EIوقتى‌ محمدبن‌ ادريس‌ دوم‌ به‌ فرمانروايى‌ رسيد، شهرهاي‌ مغرب‌ را ميان‌ برادرانش‌ تقسيم‌ كرد و شهر بصره‌ و نيز طنجه‌، سبته‌ و تطوان‌ به‌ قاسم‌ و به‌ روايتى‌ يحيى‌ رسيد ابوعبيد، همانجا؛ ابن‌ اثير، /15؛ ابن‌ ابار، همانجا؛ ابن‌ ابى‌زرع‌، 1 ؛ 2 EI.
ابن‌ عذاري‌ نام‌ فرمانروايان‌ بصره‌ را از آغاز تأسيس‌ تا 47ق‌ ذكر كرده‌ است‌ /35. اين‌ شهر در 10ق‌/22م‌ به‌ تصرف‌ حسن‌ بن‌ محمد بن‌ قاسم‌ بن‌ ادريس‌، معروف‌ به‌ حَجّام‌ درآمد ابن‌ ابى‌ زرع‌، 2 و سال‌ بعد، موسى‌ بن‌ ابى‌ العافية مكناسى‌ بر آن‌ مستولى‌ گرديد و ادريسيان‌ ناگزير به‌ قلعة معروفشان‌، موسوم‌ به‌ حُجَر النَّسر كه‌ در نزديكى‌ بصره‌ قرار داشت‌، پناه‌ بردند همو، 3؛ ابن‌ خلدون‌، /74- 75.
در 47ق‌/58م‌ بصره‌ به‌ عنوان‌ مركز ايالتى‌ كوچك‌ شامل‌ منطقة ريف‌ و بلاد غُماره‌، توسط جوهر سيسيلى‌، سردار معروف‌ فاطمى‌ به‌ حسن‌ بن‌ كَنّون‌ سپرده‌ شد همو، /8 و مدت‌ 5 سال‌ زير نظر فاطميان‌ افريقيه‌ اداره‌ مى‌شد تا در اوايل‌ سال‌ 63ق‌ توسط غالب‌، مولاي‌ حكم‌ دوم‌ حك 50- 66ق‌/61-77م‌، خليفة اموي‌ اندلس‌ تصرف‌ شد ابن‌ خطيب‌، 2؛ ابن‌ خلدون‌، /8-9. در 68ق‌ ابوالفتح‌ يوسف‌ بُلُكين‌ بن‌ زيري‌، مغرب‌ را فتح‌ كرد و عمال‌ اموي‌ را بيرون‌ راند و آنگاه‌ به‌ بصره‌ آمد و يحيى‌بن‌ على‌ بن‌ حمدون‌، فرمانرواي‌ اموي‌ آنجا را سركوب‌، و شهر را در همان‌ سال‌ يا 69ق‌ ويران‌ كرد ابن‌ اثير، /66؛ ابن‌ عذاري‌، /31-32؛ نويري‌، 4/75؛ ابن‌ خلدون‌، /18-19، 33.
مقدسى‌ در 78ق‌/88م‌ بصره‌ را شهري‌ ويران‌ وصف‌ كرده‌ است‌ ص‌ 20. در سدة 0ق‌/6م‌ تنها ديوارهاي‌ سنگى‌ اين‌ شهر برجا مانده‌ بود لئون‌ افريقى‌، 10-11.
مآخذ: ابن‌ ابار، محمد، الحلة السيراء، به‌ كوشش‌ حسين‌ مونس‌، قاهره‌، 985م‌؛ ابن‌ ابى‌ زرع‌، على‌، الانيس‌ المطرب‌، رباط، 972م‌؛ ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ حزم‌، على‌، جمهرة انساب‌ العرب‌، بيروت‌، 983م‌؛ ابن‌ خطيب‌، محمد، اعمال‌ الاعلام‌، به‌ كوشش‌ لوي‌ پرووانسال‌، بيروت‌، 956م‌؛ ابن‌ خلدون‌، العبر؛ ابن‌ عبدالمنعم‌ حميري‌، محمد، الروض‌ المعطار، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 975م‌؛ ابن‌ عذاري‌، احمد، البيان‌ المغرب‌، به‌ كوشش‌ كولن‌ و لوي‌ پرووانسال‌، بيروت‌، 929م‌؛ ابوعبيد بكري‌، عبدالله‌، المسالك‌ و الممالك‌، به‌ كوشش‌ وان‌ لون‌ و ا. فره‌، تونس‌، 992م‌؛ ابوالفدا، تقويم‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ رنو و دوسلان‌، پاريس‌، 840م‌؛ اصطخري‌، ابراهيم‌، مسالك‌ الممالك‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 927م‌؛ لئون‌ افريقى‌، حسن‌ بن‌ محمدوزان‌، وصف‌ افريقيا، ترجمة محمد حجى‌ و محمد اخضر، بيروت‌، 983م‌؛ مسعودي‌، على‌، التنبيه‌ و الاشراف‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 893م‌؛ مقدسى‌، محمد، احسن‌ التقاسيم‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 906م‌؛ مكناسى‌، احمد، خريطة المغرب‌ الاركيولوجية، تطوان‌، 961م‌؛ نويري‌، احمد، نهاية الارب‌، به‌ كوشش‌ حسين‌ نصار، قاهره‌، 983م‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز: . 2EI
ستار عودي‌