بُزُرْگِ بْنِ شَهْريار، ناخدا و دريانورد مشهور ايرانىسدة ق/0م. او از مردمرامهرمز خوزستان، و دريانورديبرجستهبود و چنانكهدر كتابپرآوازهاشآورده، در نيمة نخستسدة ق/0مآبهاياقيانوسهند، دريايچينو كرانههايافريقايشرقىحبشهرا درنورديده است. ويآنچهدر سفرهايدريايىخود دربارة پديدهها و موجوداتشگفتانگيزديده، و نيز داستانهايىرا كهاز ديگرناخدايان، دريانوردانو بازرگانانمورد اعتمادششنيدهبود، در كتابىبهنامعجائبالهند برّهو بحرهو جزائرهگرد آورد حميده، 87. برخىاز محققانبهدلايلىمعتقدند كهبزرگبنشهريار اينداستانها را از دريانوردانو بازرگانانشنيده، و در كتابخود آوردهاستكراچكوفسكى، 62. ايندريانوردانو بازرگانانبهويژهاز مردمسيرافبندر طاهريكنونى، نك: سمسار، 0، و برخىنيز از مردمبصرهو عمان بودهاند حورانى، 8، 2. نامگذاريكتابرا مىتوانبرخاستهاز باور نويسندهدربارة عجايبهند دانستكهدر آغاز كتابشتصريحكرده، و آوردهاستكهخداوند همة شگفتيهايجهانرا به0 بخشتقسيمكرده، و بخشآنرا بهمشرقگيتىبخشيده، و از ميانآنها نيز بخشرا ويژة چينو هند قرار دادهاستص. برخىبدونسند متقنمعتقدند: كتابعجائبالهند در اصلبهزبانفارسىبودهكهاز ميانرفتهاستو دانستهنيستكهدر چهزمانىبهعربىبرگردانيدهشدهاسترائين، /79؛ ملكزاده، 2. تاريخنگارشكتابرا حدود سال42ق/53م، و داستانهايىرا كهنويسندهاز ناخدايان، دريانوردانو بازرگانانديگر آورده، وابستهبهسالهاي88-42ق/01-53مدانستهاند كراچكوفسكى، همانجا؛ S, GAL, .I/409 بزرگ، افزونبر بيان رويدادها و شگفتيهايدرياها و كرانههاي سرزمينهايى چون افريقاي شرقى، شبه جزيرة عربى، جزاير درياي هند و چين، جاوه، زنگبار و جزيرههايى كه امروزه ژاپن ناميده مىشوند، سالهاي وقوع برخى از رويدادها را نيز ذكر مىكند مثلاً ص 9؛ نيز نك: حميده، همانجا. فران با توجه به سنوات مذكور در كتاب، معتقد است كه ناخدابزرگ اگرچه، نخستين نويسندة عجائبالهند است، ولى پس از او يك يا چند شخص ديگر داستانهايى نو از دريانوردي بدان افزودهاند و بدينترتيب، وجود همة تاريخهاي مربوط به ساليان سدة ق/0م توجيه مىگردد .III/565 كتاب عجائب الهند شامل 34 داستان بلند و كوتاه دريانوردان است نك: ص 90، حاشيه؛ نيز سارتن، كه برخى از آنها گرچه با گزافهگويى همراه است، ولى جزئيات واقعى آنها برپاية درستى قرار دارد حورانى، 2؛ تشنر، 8. توصيف مؤلف از پديدهها و رويدادهاي شگفتانگيز گاه شكل داستانى ماجراجويانه و گاهى شكل نمايشى اخلاقى به خود مىگيرد كه با مهارت هنري فراوان عرضه شده است. با نگرشى اجمالى مىتوان دريافت كه اين داستانها آفريدة سخنپردازي هنرمندند كه به سبكى زنده و روان ارائه شدهاند. از اينرو، مىتوان كتاب بزرگ بن شهريار را يك اثر برجستة ادبى نيز به شمار آورد. اگرچه نگارش داستانهاي دريايى همواره، و در طى سدههاي دراز در ادبيات عرب عهد اسلامى سابقه داشته، ولى هرگز اثر برجستهاي همانند آن پديد نيامده است كراچكوفسكى، 63. افزون بر اينها، بزرگبن شهريار علاوه بر آگاه ساختن خوانندگان كتابش از زندگانى دريايى روزگار خود حورانى، همانجا، از اوضاع و احوال سرزمينهاي خاوري اطلاعات فراوانى به دست داده وانديك، 9، و براي نخستين بار در دنياي اسلام، از موجودات ناشناختة متعلق به هند و خاور دور و اسطورههاي وابسته به آن سخن رانده است علمدر اسلام، 4. برخى از دانشمندان اهميت كتاب بزرگ بن شهريار را بسيار فراتر از يك اثر جغرافيايى دانستهاند ميهلى، 57. در واقع نيز اين كتاب، تأثيري آشكار در پيشرفت دانش جغرافيا داشته است و از سوي ديگر نمايانگر كوششهايى است كه دريانوردان ايرانى در گشت و گذار دريايى خود از سيراف تا هند، سيلان سرانديب، جاوه، زنگبار، جزيرههاي دريايى هند و چين نشان دادهاند نيز نك: حميده، همانجا. كتاب عجائب الهند نخستين بار در 883-886م توسط دانشمند فرانسوي واندرليت، به دستياري گروهى از خاورشناسان، تصحيح و به وسيلة مارسل دويك به فرانسه ترجمه شد و همراه متن عربى در ليدن به چاپ رسيد ملكزاده، 3. اين كتاب را محمد ملكزاده در 348ش/970م به فارسى برگردانيد. ترجمة انگليسى آن نيز از روي ترجمة فرانسوي دويك، به قلم پيتركوينل در 928م در لندن منتشر شده است ميهلى، 58. مآخذ: بزرگ بن شهريار، عجائب الهند، همراه ترجمة فرانسة مارسل دويك، به كوشش پ. آ. واندرليت، ليدن، 883-886م؛ تشنر و مقبول احمد، تاريخچة جغرافيا در تمدن اسلامى، ترجمة محمدحسن گنجى، تهران، 368ش؛ حميده، عبدالرحمان، اعلام الجغرافيين العرب و مقتطفات من آثارهم، دمشق، 984م؛ حورانى، جرج ف.، دريانوردي عرب در درياي هند، ترجمة محمدمقدم، تهران، 338ش؛ رائين، اسماعيل، دريانوردي ايرانيان، تهران 350ش؛ سمسار، محمدحسن، جغرافياي تاريخى سيراف، تهران، 357ش؛ علم در اسلام، به كوشش احمد آرام، تهران، 366ش؛ كراچكوفسكى، ا. ي.، تاريخ الادب الجغرافى العربى، ترجمة صلاحالدين عثمان هاشم، بيروت، 408ق/987م؛ ملكزاده، محمد، مقدمه بر ترجمة فارسى عجائب الهند بزرگ بن شهريار، تهران، 348ش؛ ميهلى، آلدو، علوم اسلامى و نقش آن در تحولات علمى جهان، ترجمة محمدرضا شجاع رضوي و اسدالله علوي، مشهد، 371ش؛ وانديك، ادوارد، اكتفاء القنوع، به كوشش محمدعلى ببلاوي، قاهره، 313ق/896م؛ نيز: , G., Relations de voyages et textes g E ographiques arabes, persans et turks..., Frankfurt, 1986; GAL, S; Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1962. محسناحمدي