بُرَيْده‌، شهر و مركز سابق‌منطقة قَصيم‌در شمال‌فلات‌نجد، واقع‌در ناحية مركزي‌عربستان‌. اين‌شهر در 5 كيلومتري‌شمال‌عُنَيزه‌بر كرانة چپ‌وادي‌الرُّمه‌قرار دارد كه‌از مغرب‌به‌شنزار نفودالسَّر مى‌پيوندد. بريده‌در 6 و 0 عرض‌شمالى‌و 3 و 9 طول‌شرقى‌واقع‌است‌و ارتفاع‌آن‌از سطح‌دريا به‌10 متر مى‌رسد 2 EI؛ بريتانيكا، .II/374 در جلگه‌هاي‌ پست‌ رسوبى‌ آن‌ كه‌ ميان‌ تپه‌هاي‌ شنى‌ بريده‌ پراكنده‌اند، روستاها و باغستانهايى‌ پديد آمده‌ است‌ كه‌ خُبوب‌ نام‌ دارد. خُصَيَّبه‌، شُقه‌، رُدَيْقه‌، زُنْقُب‌ وهَديه‌ مهم‌ ترين‌ روستاهاي‌ آن‌ به‌ شمار مى‌آيند بلادي‌، 5، 6؛ جاسر، 66-69، حواشى‌.
زمان‌ پيدايش‌ اين‌ شهر به‌ درستى‌ معلوم‌ نيست‌. ياقوت‌ از بريده‌ به‌ عنوان‌ آبشخوري‌ از آن‌ِ بنوضبينة ازدي‌ نام‌ برده‌ است‌ /99 كه‌ معلوم‌ مى‌دارد لااقل‌ از آن‌ ايام‌ مسكونى‌ بوده‌ است‌ نيز نك: زهرانى‌، /9. در سدة 0ق‌/6م‌ بريده‌ در حوزة اقتدار راشد دريبى‌ تميمى‌ قرار داشت‌ كه‌ به‌ تدريج‌ نفوذ و سيطرة خود را بر اطراف‌ گستراند خزعل‌، 93؛ نيز نك: ريحانى‌، تاريخ‌...، 01. در سدة 2ق‌/8م‌، بريده‌ عرصة كشمكشهايى‌ ميان‌ آل‌ رشيد و آل‌ سعود و حكمرانان‌ محلى‌ بود كه‌ گهگاه‌ عثمانيان‌ و مصريان‌ نيز در اين‌ منازعات‌ مداخله‌ مى‌كردند ابن‌ بشر، /7، 1بب؛ فيلبى‌، .201-210
درگيريهاي‌ مستمر حمود دريبى‌، امير بريده‌ با والى‌ عنيزه‌ كه‌ طرفدار آل‌ رشيد بود، فرصت‌ مناسبى‌ پيش‌ آورد تا آل‌ سعود در 182ق‌/768م‌ به‌ ياري‌ امير بريده‌ بشتابند و نفوذ خود را در منطقه‌ توسعه‌ دهند. آل‌ عليان‌ پس‌ از درگذشت‌ حمود دريبى‌ با آل‌رشيد متحد شد و جانشين‌ وي‌ را از شهر راند. از اين‌رو، بريده‌ دستخوش‌ ناآراميهايى‌ گشت‌ و سرانجام‌ با حمايت‌ آل‌ سعود، جُمَيلان‌ بن‌ حَمد امارت‌ آنجا را در دست‌ گرفت‌. در 188ق‌/774م‌ عُرَيعربن‌دُجَين‌، اميراَحساء، بريده‌ را از چنگ‌سعوديان‌ به‌ در آورد. عبدالعزيز بن‌ سعود نيز فرزندش‌ محمد را به‌ تسخير آنجا فرستاد و او پس‌ از نبردي‌ طولانى‌ شهر را به‌ تصرف‌ آورد خزعل‌، 93، 94؛ حمزه‌، 37. از آن‌پس‌، آل‌ سعود پيشروي‌ نيروهاي‌ عثمانى‌ و طرفداران‌ آل‌ رشيد را در بريده‌ سد كردند و دامنة نزاع‌ گسترش‌ يافت‌ احمد، .25
در 296ق‌/879م‌ محمدبن‌ عبدالله‌بن‌ رشيد به‌ درخواست‌ اهالى‌ بريده‌ كه‌ در محاصرة سپاهيان‌ عبدالله‌بن‌ فيصل‌ سعودي‌ قرار داشتند، به‌ آنجا تاخت‌ و به‌ محاصرة شهر پايان‌ داد. از آن‌ پس‌، حاكمان‌ بريده‌ به‌ ولايت‌ آل‌ رشيد تن‌ دادند. در 308ق‌/891م‌ اتحاد نيرومندي‌ از اميران‌ محلى‌ و قبايل‌ بيابانگرد قصيم‌ و آل‌ سعود برضد آل‌ رشيد پديد آمد. محمدبن‌ عبدالله‌بن‌ رشيد براي‌ درهم‌ شكستن‌ اين‌ اتحاد، سپاهى‌ تدارك‌ ديد و به‌ بريده‌ حمله‌ برد و در نبردي‌ معروف‌ نيروهاي‌ متحدان‌ را درهم‌ كوبيد و شهر را تسخير كرد و آن‌ را به‌ دست‌ آل‌ مُهَنّا داد. ابن‌ سعود همواره‌ فرصتى‌ مى‌جست‌ تا قصيم‌ را از چنگ‌ ابن‌ رشيد كه‌ از آن‌ به‌ عنوان‌ دژي‌ براي‌ حمله‌ به‌ جنوب‌ عربستان‌ استفاده‌ مى‌كرد، به‌ درآورد؛ از اين‌رو، در 323ق‌/905م‌ به‌ بريده‌ تاخت‌ و آنجا را گرفت‌ و مقاومتهاي‌ محلى‌ را كه‌ به‌ طرفداري‌ از آل‌ رشيد صورت‌ مى‌گرفت‌، سركوب‌ كرد و امارت‌ شهر را به‌ كارگزار خود، عبدالله‌بن‌ جَلوي‌ وانهاد. بدين‌سان‌، حكومت‌ آل‌ مُهَنا بر بريده‌ پايان‌ يافت‌ و اين‌ شهر از 326ق‌/908م‌ در سيطرة كامل‌ آل‌ سعود قرار گرفت‌ لاريمر، 170 -169 ¡ ؛ I/1166 حمزه‌، 46، 52، 74- 75؛ غرايبه‌، /84، 94، 95، 07- 08.
بريده‌ در مقايسه‌ با ديگر نقاط شبه‌جزيرة عربستان‌ از آب‌ و هواي‌ معتدل‌تري‌ برخوردار است‌. در زمينهاي‌ حاصل‌ خيزي‌ كه‌ بر اثر سيلابهاي‌ وادي‌ الرمه‌ پديد آمده‌ است‌، آب‌ فراوانى‌ يافت‌ مى‌شود؛ از اين‌رو، سراسر ناحية شمال‌ و غرب‌ بريده‌ از نخلستانها و چراگاههاي‌ سرسبز پوشيد شده‌ است‌. افزون‌ بر كشاورزي‌، پرورش‌ حيوانات‌ اهلى‌ به‌ ويژه‌ اسب‌ و شتر در آنجا رونق‌ فراوانى‌ دارد و مهم‌ ترين‌ منبع‌ درآمد اهالى‌ به‌ شمار مى‌رود. از آنجا كه‌ بريده‌ بر سر راه‌ مدينه‌ به‌ بصره‌ قرار دارد، به‌ صورت‌ مركزي‌ تجاري‌ درآمده‌ است‌ و ساكنان‌ آنجا افزون‌ بر بازارهاي‌ داخلى‌ به‌ راحتى‌ مى‌توانند محصولات‌ خود را در مناطق‌ شرقى‌ و شمالى‌ شبه‌ جزيره‌ به‌ فروش‌ برسانند كحاله‌، 0، 17؛ وهبه‌، 6؛ 2 .EI
جمعيت‌ نسبتاً ثابت‌ شهر كه‌ از 0 هزارتن‌ در نمى‌گذرد، آميزه‌اي‌ از قبايل‌ گوناگون‌ چون‌ عَنْزه‌، حَرْب‌، مُطَير، عُتَيْبه‌ و تميم‌ است‌ كه‌ بيشتر آنها در روستاهاي‌ جنوبى‌ ساكنند. در گرداگرد ساختمانهاي‌ آجري‌ شهر، ديواري‌ به‌ ارتفاع‌ 5 پا كشيده‌ شده‌ است‌. در شمال‌شرقى‌ بريده‌، قلعه‌ يا قصري‌ بزرگ‌، زيبا و كهن‌ با ديوارهاي‌ بلند به‌ ارتفاع‌ 0 پا خودنمايى‌ مى‌كند. اين‌ قصر با دژهاي‌ استوار، برج‌ و باروهايى‌ پرشمار توسط آل‌مهنا احداث‌ شد و بخشهايى‌ نيز توسط آل‌ رشيد و آل‌ سعود به‌ آن‌ افزوده‌ گرديد و پيش‌ تر اقامتگاه‌ حكمرانان‌ محلى‌ و پادشاهان‌ آل‌ سعود بود؛ اما در زمان‌ سلطنت‌ عبدالعزيز آل‌ سعود به‌پادگان‌ نظامى‌ تبديل‌ گشت‌ وهبه‌، همانجا؛ ريحانى‌، ملوك‌...، /24- 26؛ 2 .EI
بريده‌ مسجد دارد و در موسم‌ حج‌، پذيراي‌ حجاج‌ بغدادي‌ است‌ كحاله‌، 17؛ بستانى‌، /01. در 374ق‌/955م‌ با تخريب‌ معروف‌ترين‌ آثار تاريخى‌ بريده‌، برج‌ و باروهاي‌ شهر و قسمتى‌ از قلعة آل‌مهنا از يك‌ سو و احداث‌ ساختمانهاي‌ نوبنياد دولتى‌، مدارس‌ و بيمارستانها از سوي‌ ديگر، چهرة شهر كاملاً دگرگون‌ گشت‌. اينك‌ تنها ميدان‌ بزرگ‌ و بازار اَلجَرَده‌ و خيابانهاي‌ تنگ‌ و پرپيچ‌ و خم‌ ناحية غربى‌ بريده‌ يادآور آن‌ مركز مهم‌ بازرگانى‌ درگذشته‌ است‌ 2 .EI
بريده‌ كه‌ بزرگ‌ترين‌ شهر منطقة قصيم‌ به‌ شمار مى‌آمد، در 384ق‌/964م‌ از آن‌ جدا شد و مستقلاً زيرنظر وزارت‌ كشور عربستان‌ قرار گرفت‌ على‌، 17، حاشية .
مآخذ: ابن‌بشر، عثمان‌، عنوان‌ المجد فى‌تاريخ‌ نجد، رياض‌، 385ق‌؛ بستانى‌، بطرس‌، دائرةالمعارف‌، بيروت‌، دارالمعرفه‌؛ بلادي‌، عاتق‌، نسب‌ حرب‌، مكه‌، 399ق‌؛ جاسر، حمد و صالح‌ على‌، حاشيه‌ بر بلادالعرب‌ِ حسن‌ بن‌ عبدالله‌ اصفهانى‌، رياض‌، 388ق‌/ 968م‌؛ حمزه‌، فؤاد، قلب‌ جزيرة العرب‌، رياض‌، 388ق‌/968م‌؛ خزعل‌، حسين‌، حياةالشيخ‌ محمدبن‌ عبدالوهاب‌، بيروت‌، 968م‌؛ ريحانى‌، امين‌، تاريخ‌ نجد و ملحقاته‌، بيروت‌، 981م‌؛ همو، ملوك‌العرب‌، بيروت‌، 951م‌؛ زهرانى‌، على‌، المعجم‌ الجغرافى‌ للبلاد العربية السعودية، بيروت‌، 391ق‌/971م‌؛ على‌، احمد، حاشيه‌ بر جغرافية شبه‌ جزيرةالعرب‌ نك: هم، كحاله‌؛ غرايبه‌، عبدالكريم‌ محمود، مقدمة تاريخ‌ العرب‌ الحديث‌، دمشق‌، 380ق‌ /960م‌؛ كحاله‌، عمررضا، جغرافية شبه‌ جزيرة العرب‌، به‌ كوشش‌ احمد على‌، قاهره‌، 384ق‌/964م‌؛ وهبه‌، حافظ، جزيرة العرب‌ فى‌القرن‌ العشرين‌، قاهره‌، 387ق‌/967م‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز:
Ahmed Assah, Miracle of the Desert Kingdom, London, 1969; Britannica , 1978; EI 2 ; Lorimer , J. G., Gazetteer of the Persian Gulf, p Om ? n and Central Arabia, Calcutta, 1908; Philby, J., Sa q udi Arabia, Beirut, 1968.
عزت‌ملا ابراهيمى‌