بُرْهانْپوري‌، محمدبن‌فضل‌الله‌52-029ق‌/545-620م‌، از عارفان‌طريقة چشتية برهانپور. نسب‌او به‌ابوبكر صديق‌مى‌رسيد و چون‌اجدادش‌از جونپور بودند، با نسبت‌جونپوري‌نيز از او ياد شده‌است‌. وي‌در احمدآباد گجرات‌زاده‌شد و در كودكى‌پدرش‌را كه‌از عارفان‌مشهور عصر خود بود، از دست‌داد غلام‌سرور، /56؛ عبدالقدوس‌، 84؛ اكرام‌، 95-96؛ نيز نك: عبدالحى‌، /62-63؛ غوثى‌شطاري‌، 23 -24.
محمد پس‌از درگذشت‌پدر، به‌خدمت‌شيخ‌صفى‌گجراتى‌درآمد و از دست‌او خرقه‌پوشيد عبدالحى‌، /63؛ سپس‌راهى‌زيارت‌حرمين‌شريفين‌شد و 2 سال‌در سرزمين‌حجاز به‌سر برد و در همين‌دوران‌با شيخ‌على‌بن‌حسام‌الدين‌متقى‌آشنا شد و از مصاحبت‌او بهره‌هاي‌بسيار برد. وي‌پس‌از بازگشت‌به‌احمدآباد همسر گزيد و نزد شيخ‌وجيه‌الدين‌ابن‌نصرالله‌علوي‌گجراتى‌كه‌از علما و مدرسان‌مشهور بود، به‌شاگردي‌پرداخت‌. سپس‌به‌زمرة مريدان‌شيخ‌محمدماه‌جونپوري‌كه‌از مريدان‌پدرش‌بود، پيوست‌. چندي‌بعد براي‌گرفتن‌امانتى‌كه‌از پدرش‌نزد شيخ‌محمد اسيري‌بود، به‌مالوه‌اسير رفت‌و در آنجا يك‌چند در خدمت‌شيخ‌ابومحمد خضرتميمى‌به‌كسب‌و تكميل‌معارف‌صوفيانه‌مشغول‌شد و سرانجام‌به‌قصد اقامت‌در برهانپور، مالوه‌را ترك‌گفت‌. وي‌در آنجا مسجد و خانقاهى‌تأسيس‌كرد و به‌تدريس‌علوم‌و ارشاد مريدان‌پرداخت‌و شاگردان‌بسيار تربيت‌كرد و خود در شمار مشايخ‌بزرگ‌چشتيه‌درآمد غوثى‌شطاري‌، 23؛ غلام‌سرور، عبدالحى‌، همانجاها؛ اكرام‌، 96.
برهانپوري‌اهل‌زهد و تقوا بود و خوف‌و محاسبة نفس‌بر احوال‌او غلبه‌داشت‌. او به‌وجد و سماع‌راغب‌نبود و بر پيروي‌از سنت‌رسول‌الله‌ص‌تأكيد مى‌ورزيد محبى‌، /10؛ غوثى‌شطاري‌، همانجا. علاقه‌و عشق‌او به‌پيامبر ص‌زبانزد بود و همواره‌آرزوي‌زيارت‌مرقد آن‌حضرت‌را در دل‌داشت‌و نيز هر ساله‌ثلث‌فتوحى‌نذر و مانند آن‌را كه‌به‌او مى‌رسيد، به‌مدينه‌مى‌فرستاد همانجا؛ غلام‌سرور، /56-57.
برهانپوري‌از پيروان‌عقايد محيى‌الدين‌ابن‌عربى‌، و قائل‌به‌وحدت‌وجود بود و در اين‌زمينه‌كتاب‌التحفة المرسلة الى‌النبى‌ص‌را نيز تأليف‌كرد محبى‌، همانجا.
از مريدان‌شيخ‌فضل‌الله‌برهانپوري‌مى‌توان‌شيخ‌احمد ديوبندي‌و سيد محب‌الله‌مانكپوري‌را نام‌برد كشمى‌، 82؛ رضوي‌، II/237, .240 وي‌ در 7 سالگى‌ در برهانپور درگذشت‌ و در همانجا به‌ خاك‌ سپرده‌ شد محبى‌، /11؛ نيز نك: غوثى‌ شطاري‌، همانجا.
آثار: از برهانپوري‌ اين‌ آثار برجاي‌ مانده‌ است‌:
. التحفة المرسلة الى‌ النبى‌ ص‌، كه‌ مهم‌ترين‌ اثر اوست‌. وي‌ تأليف‌ اين‌ كتاب‌ را كه‌ به‌ زبان‌ عربى‌ است‌، در 99ق‌ به‌ پايان‌ رسانده‌ است‌. التحفة المرسلة را نورالدين‌ رايزي‌ رانديري‌ كه‌ خود هندي‌ تبار بود، به‌ زبان‌ مالايايى‌ ترجمه‌ كرده‌ است‌. از اين‌ اثر ترجمه‌اي‌ نيز به‌ زبان‌ فارسى‌ موجود است‌ نك: اكرام‌، 96-97؛ بغدادي‌، /57؛ محبى‌، همانجا؛آصفيه‌،/81؛ نوشاهى‌،49-50؛ بانكيپور، ؛ XXVI/33-34 آربري‌، شم 383 º äíÒ äß: ÑÖæ흡 º II/28 S, GAL, II/551; GAL, .II/617 مؤلف‌ خود شرحى‌ با عنوان‌ الحقيقة الموافقة للشريعة بر اين‌ اثر نوشته‌ است‌ عبدالحى‌، /63؛ محبى‌، همانجا؛ ايوانف‌، .609-610
بر التحفة المرسلة چند شرح‌ ديگر نيز نوشته‌ شده‌ كه‌ از آن‌ جمله‌ است‌: اتحاف‌ الزكى‌ از ابراهيم‌ كورانى‌ د 101ق‌/690م‌، نخبة المسألة از عبدالغنى‌ نابلسى‌ د 143ق‌/730م‌ و كشف‌ الحجب‌ المسبلة على‌ خرايد التحفة المرسلة از ابوالخير عبدالرحمان‌ سويدي‌ د 200ق‌/786م‌. كلمات‌ المجملات‌ نيز شرحى‌ است‌ به‌ تركى‌ كه‌ به‌ كوشش‌ شيخ‌ محمد اليف‌ افندي‌ در 341ق‌ در استانبول‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ خديويه‌، /41؛ آلوارت‌، شم 043 -040 º äíÒ äß: GAL, ، GAL,S همانجاها، و شرح‌ تحفة المرسلة كه‌ شرحى‌ است‌ به‌ فارسى‌ از يكى‌ از معاصران‌ او ايوانف‌، همانجا.
. ارشاد السالكين‌، كه‌ در آن‌ به‌ بيان‌ عقايد اهل‌ تصوف‌ دربارة وحدت‌ وجود مى‌پردازد و از آن‌ با عنوان‌ رسالة عقايد صوفيه‌ نيز نام‌ برده‌ شده‌ است‌. نسخه‌هايى‌ از اين‌ اثر در كتابخانه‌هاي‌ مركزي‌ تهران‌ و موزة ملى‌ كراچى‌ نگهداري‌ مى‌شود نوشاهى‌، 48-49؛ مركزي‌، 0/571-572.
. حاشية العجبية اللامعة، كه‌ شرحى‌ است‌ به‌ فارسى‌ بر لوائح‌ جامى‌.
. وسيلة الى‌ لقاء جمال‌ النبى‌ ص‌، در بيان‌ معراج‌ حضرت‌ رسول‌ص‌ به‌ عربى‌ نك: آصفيه‌، /81، /52.
مآخذ: آصفيه‌، خطى‌؛ اكرام‌، محمد، رود كوثر، لاهور، 986م‌؛ بغدادي‌، ايضاح‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ عبدالحى‌، نزهة الخواطر، حيدرآباد دكن‌، 396ق‌/976م‌؛ عبدالقدوس‌، «جهانگير تا اورنگ‌زيب‌»، تاريخ‌ ادبيات‌ مسلمانان‌ پاكستان‌ و هند، به‌ كوشش‌ فياض‌ محمود و ديگران‌، لاهور، 972م‌، ج‌ ؛ غلام‌ سرور لاهوري‌، خزينة الاصفيا، كانپور، 929م‌؛ غوثى‌ شطاري‌، محمد، گلزار ابرار، به‌ كوشش‌ محمد ذكى‌، پتنه‌، 994م‌؛ كشمى‌، محمد هاشم‌، زبدة المقامات‌، كانپور، 307ق‌؛ محبى‌ دمشقى‌، محمدامين‌، خلاصة الاثر، بيروت‌، دارصادر؛ مركزي‌، خطى‌؛ نوشاهى‌، عارف‌، فهرست‌ نسخه‌هاي‌ خطى‌ فارسى‌ موزة ملى‌ پاكستان‌ كراچى‌، اسلام‌ آباد، 362ش‌؛ نيز:
Ahlwardt; Arberry; Bankipore; GAL; GAL, S; Ivanow, W., Concise Descriptive Catalogue of the Persian Manuscripts in the Collection of the Asiatic Society of Bengal, Calcutta, 1985; Rizvi, A, A., A History of Sufism in India, New Delhi, 1983.
مرجان‌افشاريان‌