ُبرْنِئو، سومين‌ جزيرة بزرگ‌ جهان‌ پس‌ از گرينلند و گينة جديد، واقع‌ در جنوب‌ غربى‌ مجمع‌ الجزاير فيليپين‌ و شمال‌ جزيرة جاوه‌. حدود يك‌سوم‌ وسعت‌ شمالى‌ و غربى‌ آن‌ به‌ استثناي‌ سلطان‌نشين‌ برونئى‌ ه م‌ جزو فدراسيون‌ مالزي‌، و بقية آن‌ كه‌ 0% وسعت‌ جزيره‌ را در بر مى‌گيرد، كاليمانتان‌ ناميده‌ مى‌شود و بخشى‌ از جمهوري‌ اندونزي‌ است‌. جزيرة برنئو از شمال‌ غربى‌ به‌ جنوب‌ درياي‌ چين‌، از شمال‌ به‌ سولو، از مشرق‌ به‌ درياي‌ سِلِب‌ و ماكاسار، و از جنوب‌ به‌ درياي‌ جاوه‌ محدود است‌ نك: «اطلس‌...»، .112-113
اين‌ جزيره‌ ميان‌ عرض‌ شمالى‌ و و 0 عرض‌ جنوبى‌ و از 06 و 0 تا 16 و 5 طول‌ شرقى‌ واقع‌ است‌ آسياتيكا،.II/418 طول‌ اين‌ جزيره‌ از شمال‌ شرقى‌ به‌ جنوب‌ غربى‌ 36 ،كم و عرض‌ آن‌ در وسيع‌ ترين‌ منطقه‌ 65 كم و وسعت‌ آن‌ 55 هزار كم است‌ بريتانيكا،.II/169 بخش‌ بزرگ‌ جزيرة برنئو كوهستانى‌ است‌. بلندترين‌ قلة آن‌ كينابالو بيش‌ از هزار متر از سطح‌ دريا ارتفاع‌ دارد «برنئو...»، .npn. سلسله‌ كوههاي‌ مهم‌ آن‌ از شمال‌ شرقى‌ به‌ جنوب‌ غربى‌ امتداد دارد. از بلنديهاي‌مركزي‌ اين‌جزيره‌ رودخانه‌هاي‌مهم‌ و پرآبى‌ سرچشمه‌ مى‌گيرد و در همة جهات‌ به‌ سمت‌ درياهاي‌ مجاور جريان‌ دارد. بيشتر اين‌ رودها قابل‌ كشتيرانى‌ است‌. از مهم‌ترين‌ آنها سمباس‌ و كاپواس‌ كه‌ عرض‌ آنها گاه‌ از 00 ،متر تجاوز مى‌كند، نيز كاهايان‌، باريتو، ماهاكام‌، كايان‌، بَرام‌ و بِتانگ‌ لوپَر را مى‌توان‌ نام‌ برد. اين‌ رودها و سرشاخه‌هاي‌ آنها كه‌ تا قلب‌ جنگلها نفوذ دارد، مهم‌ترين‌ شبكة ارتباط را براي‌ حمل‌ و نقل‌ داخلى‌ به‌ بنادر تشكيل‌ مى‌دهد II/744 , 1 ؛ EI«برنئو»، .npn. سواحل‌ مضرس‌ برنئو، بندرگاههاي‌ مناسب‌ و پناهگاههاي‌ مطمئنى‌ براي‌ كشتيها فراهم‌ مى‌سازد 163 .WNGD,
آب‌ و هواي‌ برنئو بهترين‌ نمونة آب‌ و هواي‌ استوايى‌ است‌ كه‌ از مشخصات‌ آن‌ گرما و رطوبت‌ دائمى‌ و اختلاف‌ اندك‌ ميان‌ دماي‌ شب‌ و روز در طول‌ سال‌ است‌. متوسط باران‌ سالانة آن‌ 00 ،ميلى‌متر است‌ و بارانهاي‌ موسمى‌ آن‌ از اكتبر تا مارس‌ ادامه‌ مى‌يابد بريتانيكا،همانجا. مهم‌ترين‌ پوشش‌ گياهى‌ برنئو جنگلهاي‌ استوايى‌ است‌ كه‌ از سواحل‌ پست‌ تا ارتفاعات‌ مركزي‌ همه‌ جا را فرا گرفته‌ است‌ و محصولات‌ آن‌ مهم‌ترين‌ اقلام‌ صادرات‌ جزيره‌ را از زمانهاي‌ قديم‌ فراهم‌ مى‌كرده‌ است‌. در اين‌ جنگلها بيش‌ از دو هزار گونه‌ رستنى‌ وجود دارد كه‌ مهم‌ترين‌ آنها صندل‌، آبنوس‌، كافور، نارگيل‌، نخل‌ ساگو، كائوچو، فلفل‌ و انواع‌ چوبهاي‌صنعتى‌ است‌ و از ميان‌ گياهان‌مختلف‌ آن‌ مى‌توان‌ از رافْلِزيا كه‌ بزرگ‌ترين‌ گل‌ در جهان‌ است‌، نام‌ برد همانجا؛ «در قلب‌...»، .npn.
حيات‌ وحش‌ برنئو مانند درختان‌ جنگلى‌ آن‌ متنوع‌ است‌. جنگلهاي‌ انبوه‌ استوايى‌ اين‌ منطقه‌ نه‌ تنها براي‌ فيلها و كرگدنها مناسب‌ است‌، بلكه‌ همچنين‌ پناهگاهى‌ براي‌ گونه‌هاي‌ مختلفى‌ از حيوانات‌ مانند ميمون‌ گيبون‌ و اورانگوتان‌، خرس‌، گراز، گربة وحشى‌، انواع‌ آهو، خفاش‌، انواع‌ پرندگان‌ همچون‌ كركس‌، عقاب‌، طاووس‌، حواصيل‌ و طوطى‌ و خزندگان‌ گوناگون‌ است‌ همانجا؛ «دائرةالمعارف‌ جهانى‌...»، .III/992 خاك‌ برنئو بجز بخشهايى‌ كه‌ اصالت‌ آتش‌فشانى‌ دارند، چندان‌ مستعد كشاورزي‌ نيستند. از جمله‌ محصولات‌ كشاورزي‌ اين‌ جزيره‌ برنج‌، ارزن‌، سيب‌زمينى‌ شيرين‌ نيلوفر هندي‌، نيشكر، آناناس‌ و ديگر ميوه‌هاي‌ گرمسيري‌ را مى‌توان‌ نام‌ برد همانجا. در دامنه‌هاي‌ كوهستانى‌ تنباكو از نوع‌ مرغوب‌ آن‌ به‌دست‌ مى‌آيد و اخيراً مزارع‌ قهوه‌، كاكائو و كنف‌ در حال‌ افزايش‌ است‌ بريتانيكا،همانجا.
برنئو از گذشته‌ شهرتى‌ در توليد فلزات‌ داشته‌، ولى‌ در واقع‌ از نظر كانى‌ چندان‌ غنى‌ نيست‌ و ذخائر و شرايط استخراج‌ آن‌ طوري‌ نبوده‌ كه‌ سرمايه‌گذاري‌ خارجى‌ را تشويق‌ نمايد. با اين‌ حال‌، طلا، الماس‌، آنتيموان‌ سنگ‌ سرمه‌، جيوه‌، گچ‌ و ديگر كانيها از اوايل‌ سدة 9م‌ با روشهاي‌ سنتى‌ استخراج‌ مى‌شده‌ است‌ همانجا. سنگ‌ آهن‌ از نوع‌ مرغوب‌ با عيار 0% تا 0% كه‌ از نوع‌ اروپايى‌ آن‌ بهتر است‌، در اين‌ جزيره‌ به‌ دست‌ مى‌آيد آسياتيكا،.II/420 همچنين‌ معادن‌ زغال‌سنگ‌ و ميدانهاي‌ بزرگ‌ نفتى‌ در اين‌ جزيره‌ وجود دارد «دائرةالمعارف‌ كلمبيا»، .I/249
جمعيت‌ و تركيب‌ آن‌: برنئو از نظر جمعيت‌ با نواحى‌ پرجمعيت‌ جنوب‌ شرقى‌ آسيا قابل‌ مقايسه‌ نيست‌، زيرا با وجود وسعت‌ زياد به‌علت‌ آب‌ و هواي‌ گرم‌ و مرطوب‌ استوايى‌ و وجود بوميان‌ ناسازگار ، عناصر غير بومى‌ كمتر به‌ داخل‌ جزيره‌ نفوذ كرده‌، و بيشتر در نوارهاي‌ ساحلى‌ سكنى‌ گزيده‌اند و در نتيجه‌ بيشتر نواحى‌ داخلى‌ تا حدي‌ خالى‌ از سكنه‌ مانده‌ است‌ بريتانيكا،همانجا. جمعيت‌ اين‌ جزيره‌ در 381ش‌/ 002م‌ حدود 6 ميليون‌ نفر بوده‌ است‌ كه‌ از اين‌ ميان‌ حدود دو ميليون‌ نفر در ساراواك‌، دو ميليون‌ نفر در صباح‌، 00 هزار نفر در برونئى‌ و بقيه‌ در كاليمانتان‌ زندگى‌ مى‌كنند «جزيره‌...»، .npn. تركيب‌ قومى‌ ساكنان‌ برنئو از عنصر دياكها و مالاياييهاي‌ مسلمان‌، چينيها و شمار اندكى‌ اروپاييان‌ تشكيل‌ شده‌ است‌ بريتانيكا،همانجا.
شهرها و بنادر عمدة برنئو اينهاست‌: پونتيانك‌، باليك‌ پاپان‌، بَنجِرمَسين‌، كوچينگ‌، تاراكان‌ و سانداكان‌ «دائرةالمعارف‌ كلمبيا»، همانجا.
پيشينة تاريخى‌: كهن‌ترين‌ اشارات‌ به‌ اين‌ جزيره‌ در كتاب‌ «راهنماي‌ جغرافيايى‌» بطلميوس‌ در اواسط سدة م‌ آمده‌ است‌. وي‌ از اين‌ جزيره‌ با نام‌ سرزمين‌ اورانگ‌ اوتان‌ و كينابالو ياد كرده‌ است‌ نك: II/745 , 1 .EIدر سدة م‌ بازرگانان‌ چينى‌ به‌ اين‌ جزيره‌ آمد و شد داشتند، اما در منابع‌ چينى‌ هيچ‌ اشاره‌اي‌ به‌ مراكز تجاري‌ و اقامت‌ آنها در اين‌ جزيره‌ نشده‌ است‌ «دائرةالمعارف‌ كلمبيا»، همانجا. برپاية كهن‌ترين‌ نوشته‌هاي‌ چينى‌ در سدة ق‌/0م‌ از سواحل‌ غربى‌ برنئو كافور به‌ چين‌ صادر مى‌شده‌ است‌ ، EIهمانجا. در سدة 3م‌ پادشاهى‌ مالايايى‌ برنئو در اين‌ جزيره‌ تشكيل‌ شد و شهر سمباس‌ در آن‌ دوره‌ بنياد گرديد. اين‌ پادشاهى‌ در آغاز تابع‌ حكومت‌ جوهور در شبه‌ جزيرة مالايا بود. در همين‌ دوران‌ هندوان‌ جزيرة جاوه‌، پادشاهى‌ ماجاپاهيت‌ را تأسيس‌ كردند كه‌ محل‌ استقرار آنان‌ شهر سوكادانا بود. اين‌ حكومت‌ نفوذ خود را به‌ سرتاسر سواحل‌ جنوب‌ غربى‌ اين‌ جزيره‌ گسترش‌ داد «دائرةالمعارف‌ كلمبيا»، همانجا. بازرگانان‌ مسلمان‌ در سدة 0ق‌/6م‌ دين‌ خويش‌ را در برنئو انتشار داده‌ بودند؛ زيرا در 18ق‌/ 512م‌ كه‌ اسپانياييها به‌ ساحل‌ شمال‌ غربى‌ اين‌ جزيره‌ رسيدند، پادشاهى‌ مسلمان‌ بر برونئى‌ سلطنت‌ مى‌كرد. در اين‌ هنگام‌ اول‌ بار اسلام‌ از طرف‌ مردم‌ بنجرمسين‌ سلطان‌نشينى‌ در جنوب‌ جزيره‌ پذيرفته‌ شد. بدين‌ترتيب‌ كه‌ اين‌ مردم‌ براي‌ سركوب‌ يك‌ شورش‌ از حكومت‌ اسلاميى‌ كه‌ بر ويرانه‌هاي‌ سلطان‌نشين‌ ماجاپاهيت‌ بنا شده‌ بود، تقاضاي‌ كمك‌ كردند و اين‌ كمك‌ به‌ شرط پذيرش‌ اسلام‌ از سوي‌ آنان‌ صورت‌ گرفت‌. بنابراين‌، شماري‌ از مسلمانان‌ جاوه‌ به‌ آنجا رفتند و شورش‌ را فرونشاندند و به‌ تبليغ‌ و نشر اسلام‌ پرداختند آرنولد، 85- 86. در اوايل‌ سدة 1ق‌/7م‌ يك‌ سياح‌ كه‌ از اين‌ جزيره‌ ديدن‌ كرده‌ بود، از دين‌ اسلام‌ به‌ عنوان‌ دين‌ عمومى‌ در طول‌ ساحل‌ ياد كرده‌ است‌، اما مردم‌ مناطق‌ مركزي‌ برنئو به‌ گفتة وي‌ بت‌پرست‌ بودند همانجا. بعدها جوامع‌ مختلف‌ مالايايى‌ و چينى‌ كه‌ از قديم‌ در برنئو اقامت‌ داشتند و نيز بردگانى‌ كه‌ از جاهاي‌ ديگر به‌ آنجا آورده‌ شده‌ بودند و همچنين‌ قبايل‌ كوچك‌ دياك‌ همه‌ به‌ اسلام‌ روي‌ آوردند؛ در نتيجه‌ نژاد مسلمانان‌ امروزي‌ برنئو آميزه‌اي‌ است‌ از نژادهاي‌ مختلف‌ همانجا.
پرتغاليها و اسپانياييها نخستين‌ مردم‌ از كشورهاي‌ استعماري‌ بودند كه‌ پايگاههايى‌ تجاري‌ در طول‌ سواحل‌ برنئو تأسيس‌ كردند و با سلاطين‌ محلى‌ قراردادهايى‌ منعقد ساختند، ولى‌ در اوايل‌ سدة 7م‌ انحصارات‌ بازرگانى‌ آنها به‌ وسيلة سوداگران‌ هلندي‌ و انگليسى‌ تازه‌ وارد شكسته‌ شد. با آمدن‌ هلنديها و انگليسيها رقابت‌ ميان‌ قدرت‌ استعمارگر براي‌ تسلط بر نقاط گوناگون‌ برنئو شدت‌ پذيرفت‌، تا جايى‌ كه‌ تازه‌واردان‌، دست‌ پرتغاليها و اسپانياييها را كوتاه‌ كردند. هلنديها چه‌ از طريق‌ جنگ‌ و چه‌ با عقد قرارداد با سران‌ دولتهاي‌ مسلمان‌ بر سراسر جنوب‌ جزيره‌ مسلط شدند و انگليسيها حدود يك‌سوم‌ شمال‌ و غرب‌ جزيره‌ را كه‌ شامل‌ ساراواك‌، برونئى‌ و صباح‌ مى‌شد، به‌ تصرف‌ خود در آوردند و آن‌ را برنئوي‌ شمالى‌ يا برنئوي‌ بريتانيا ناميدند ميلر، .99-100 همواره‌ ميان‌ هلنديها و انگليسيها در اين‌ جزيره‌ بر سر متصرفاتشان‌ جنگ‌ و جدالهايى‌ در مى‌گرفت‌، تا اينكه‌ در 308ق‌/891م‌ اين‌ دو دولت‌ به‌ موجب‌ قراردادي‌ دست‌ از منازعه‌ كشيدند و مرز متصرفات‌ خود را به‌ همان‌ صورت‌ كه‌ وجود داشت‌، پذيرفتند «دائرةالمعارف‌ جهانى‌»، همانجا.
در جنگ‌ جهانى‌ دوم‌ ژاپنيها برنئو را به‌ تصرف‌ خود درآوردند و هلنديها و انگليسيها را از جزيره‌ بيرون‌ كردند، ولى‌ با شكست‌ ژاپن‌ در 324ش‌/945م‌ دوباره‌ پرچمهاي‌ انگليس‌ و هلند در برنئو افراشته‌ شد و بخشهاي‌ ساراواك‌ و برونئى‌ به‌ صورت‌ متصرفات‌ امپراتوري‌ بريتانيا درآمد؛اما دربخش‌جنوبى‌،هلنديهابامبارزات‌سرسخت‌ناسيوناليستهاي‌ اندونزي‌ مواجه‌ شدند و پس‌ از برخوردهاي‌ شديد در 328ش‌/949م‌ قدرت‌ به‌ دست‌ انقلابيون‌ اندونزي‌ افتاد و سال‌ بعد به‌ موجب‌ قانون‌ اساسى‌ اندونزي‌، برنئوي‌ هلند رسماً جزو سرزمين‌ جمهوري‌ اندونزي‌ شد. انگلستان‌ در 342ش‌/963م‌ از ساراواك‌، برونئى‌ و صباح‌ چشم‌ پوشيد فيتزجرالد، و اين‌ دو منطقه‌ به‌ فدراسيون‌ مالزي‌ ملحق‌ شدند، ولى‌ سلطان‌نشين‌ كوچك‌ برونئى‌ ه م‌ همچنان‌ تحت‌ حاكميت‌ بريتانيا باقى‌ ماند، تا آنكه‌ در 363ش‌/984م‌ به‌ استقلال‌ رسيد.
مآخذ: آرنولد، توماس‌، تاريخ‌ گسترش‌ اسلام‌، ترجمة ابوالفضل‌ عزتى‌، تهران‌، 358ش‌؛ نيز:
Asiatica; X Borneo - - An Awesome Island n , www. pbs.org / edens / borneo / awesome.html; Britannica, micropaedia, 1978; Britannica Atlas, Chicago, 1996; The Columbia Encyclopedia, New York, 1963; EI 1 ; Fitzgerald , C. P., A Concise History of East Asia, London, 1974; X The Heart of Borneo n , www. worldwildlife.org / expeditions / borneo / about.htm; X The Island of Borneo n , www.earthisland. org / borneo / borneo.html; Miller, H., The Story of Malaysia, London, 1965; The Universal Standard Encyclopedia, New York, 1954; WNGD.
محمدحسن‌ گنجى‌