بَرَكَت‌، از مفاهيم‌ دينى‌ كه‌ در قرآن‌ كريم‌ و روايات‌ اسلامى‌ جايگاهى‌ مهم‌ دارد و در فرهنگ‌ عامة مسلمانان‌ گسترش‌ چشمگيري‌ يافته‌ است‌. ريشة «ب‌ ر ك‌» در زبان‌ اقوام‌ سامى‌ وجود داشته‌ II/250) )، ER, و در لغت‌ عرب‌ به‌ معناي‌ مطلق‌ رشد و فزونى‌ (خليل‌، ابن‌ منظور، مادة برك‌)، يا فزونى‌ و كثرت‌ در خير (ازهري‌، مادة برك‌) است‌. فيروزآبادي‌ سعادت‌ را نيز به‌ همين‌ معنا مى‌افزايد ( قاموس‌، مادة برك‌).
اين‌ واژه‌ به‌ صورت‌ مفرد در قرآن‌ به‌ كار نرفته‌ است‌ و تنها به‌ صورت‌ جمع‌ در 3 آيه‌ ديده‌ مى‌شود (اعراف‌ /7/96؛ هود/11/48، 73). واژه‌هاي‌ هم‌ خانوادة بركت‌ 32 بار در قرآن‌ كريم‌ به‌ كار رفته‌ است‌. در اصطلاح‌ قرآن‌ بركت‌ ثبوت‌ خير الهى‌ است‌ (راغب‌، مادة برك‌) و بركات‌، نعمتهاي‌ دائمى‌ و خير ثابت‌ هستند (شيخ‌ طوسى‌، 5/498). شايد تفسير بركات‌ به‌ خيرهاي‌ فزاينده‌ توسط طبرسى‌ (4/697) نيز كه‌ با معناي‌ لغوي‌ سازگارتر است‌، همان‌ خير ثابت‌ را افاده‌ نمايد؛ چون‌ هر خيري‌ با رشد و فزونى‌، ثبوت‌ و دوام‌ خود را نيز حفظ مى‌كند. بركات‌ آسمان‌ به‌ فزونى‌ باران‌، و بركات‌ زمين‌ به‌ فراوانى‌ گياه‌ و ميوة آن‌ تفسير شده‌ است‌ (شيخ‌ طوسى‌، 4/477).
قرآن‌ كريم‌ افراد و گروههايى‌ را مشمول‌ بركات‌ نازل‌ شده‌ از سوي‌ خداوند شمرده‌ است‌ كه‌ عبارتند از انسانها و اقوام‌ مؤمن‌ و متقى‌ (اعراف‌/7/96)، نوح‌ (ع‌) و امت‌ پيرو او (هود/11/48)، ابراهيم‌ و اسحاق‌(ع‌)(صافات‌/37/113)، اهل‌بيت‌ابراهيم‌ (ع‌)(هود/11/73)، موسى‌(ع‌) (نمل‌/27/8) و عيسى‌(ع‌) (مريم‌/19/31).
واژة «تبارَك‌َ» در قرآن‌ 9 بار و همواره‌ براي‌ ذات‌ مقدس‌ خداوند به‌ كار رفته‌، همان‌ گونه‌ كه‌ انزال‌ بركات‌ نيز تنها به‌ خداوند نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌ (اعراف‌/7/96؛ فصلت‌/41/10؛ انبياء/21/71). معناي‌«تبارك‌»، ثابت‌ در خير بودن‌ خداوند (طريحى‌، ذيل‌ بارك‌)، يا متعالى‌ بودن‌ او به‌ واسطة وحدانيت‌ وي‌ در ازلى‌ بودن‌ و لايزال‌ بودن‌ است‌ (طبرسى‌، 4/660).
«مبارك‌» صفتى‌ است‌ كه‌ خداوند براي‌ كلام‌ خود به‌ كار برده‌ است‌ (انعام‌/6/92، 155؛ انبياء/21/50؛ ص‌/38/29)، چون‌ خير و نفع‌ آن‌ ثابت‌ و دائمى‌ است‌ (طبرسى‌، 7/81)، يا فزونيهاي‌ بسياري‌ نسبت‌ به‌ كتب‌ آسمانى‌ پيشين‌ دارد (طريحى‌، ذيل‌ ب‌ ر ك‌). علاوه‌ بر خود قرآن‌، اشخاص‌ و اشيائى‌ كه‌ در اين‌ كتاب‌ آسمانى‌ مبارك‌ خوانده‌ شده‌اند، عبارتند از عيسى‌(ع‌) (مريم‌/19/31)، كعبه‌(آل‌عمران‌/3/96)،پيرامون‌ مسجد الاقصى‌ (اسراء/17/1)، سرزمين‌ فلسطين‌ (انبياء/21/71)، درخت‌ زيتون‌ (نور/24/35) و قطعه‌ زمين‌ مشتمل‌ بر درخت‌ مقدس‌ كه‌ موسى‌ از آن‌ نداي‌ «انى‌ انا الله‌» را شنيد (قصص‌/28/30)؛ نيز شب‌ قدر، بنا بر قول‌ مشهور مفسران‌ در تفسير«ليلةمباركة» (دخان‌/44/3). در آيات‌ قرآنى‌، ايمان‌، تقوا (اعراف‌/7/96)واستغفار(نك:هود/11/52؛ ق‌/50/9؛ نوح‌/71/10، 11) از عوامل‌ بركت‌زا به‌ شمار آمده‌اند و تكذيب‌ پيامبران‌ از عواملى‌ است‌ كه‌ بركت‌ را از ميان‌ مى‌برد (اعراف‌/7/96).
بركت‌ از مفاهيمى‌ است‌ كه‌ علاوه‌ بر قرآن‌، در كتب‌ آسمانى‌ پيشين‌ نيز فراوان‌ يافت‌ مى‌شود. مشتقات‌ ريشة «برك‌ / برخ‌» و واژة عبري‌ «بِراخاه‌» به‌ معناي‌ بركت‌ 398 بار در عهد عتيق‌ به‌ كار رفته‌ است‌. براخوت‌ نيز يكى‌ از زير بخشهاي‌ باب‌ اول‌ مِشناست‌ كه‌ جمع‌ براخاه‌ و به‌ معناي‌ بركات‌ است‌. در عهد جديد نيز اين‌ مفهوم‌ را به‌ كرات‌ مى‌يابيم‌ (براي‌ نمونه‌: مرقس‌، 10:16؛ لوقا، 24:50). قرآن‌ منشأ همة بركات‌ را ذات‌ اقدس‌ خداوند مى‌داند (اعراف‌/7/54)، هر چند به‌ پيامبر و اوليا نيز پس‌ از آنكه‌ خود مشمول‌ بركت‌ الهى‌ شده‌اند، مى‌توان‌ تبرك‌ جست‌ (بخاري‌، 1/54، 59؛ 7/147). در عهد عتيق‌ نيز منشأ و منبع‌ اصلى‌ بركت‌، خداوند است‌ (پيدايش‌، 1:22- 28، 9:1)، هر چند برخى‌ از پيامبران‌ و انسانهاي‌ والا نيز گاهى‌ منشأ بركت‌ خوانده‌ شده‌اند (همان‌، 27:27-29، 48:15). در عهد جديد هم‌ صدور بركت‌ بارها به‌ شخص‌ عيسى‌(ع‌) نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌ (متى‌، 14:19؛ مرقس‌، لوقا، همانجاها).
در برخى‌ روايات‌ِ پيامبر اكرم‌(ص‌) و اهل‌ بيت‌ (ع‌)، سخن‌ از بركت‌ بسط يافته‌ است‌ و اهميت‌ آن‌ به‌ حدي‌ است‌ كه‌ بركت‌ يكى‌ از سپاهيان‌ 75نفري‌ عقل‌ محسوب‌ شده‌ است‌ (مجلسى‌، 1/110-111). طبق‌ برخى‌ روايات‌ خداوند 3 بركت‌ نازل‌ كرده‌ است‌: آب‌، آتش‌ و گوسفند (همو، 22/226). در روايات‌ به‌ بركت‌ مال‌، عمر و زن‌ (ابن‌ بابويه‌، 3/387) اشاره‌ شده‌، و وجود هر مؤمن‌ براي‌ ديگر مؤمنان‌ بركت‌ شمرده‌ شده‌ است‌ (مجلسى‌، 2/283).
برخى‌ عوامل‌ بركت‌زا در روايات‌ عبارتند از سحرخيزي‌ (نك: برازش‌، 289) و شروع‌ فعاليت‌ در سحر يا فجر( نهج‌البلاغة، نامة12)، بيع‌ با مهلت‌ دادن‌ به‌ خريدار براي‌ پرداخت‌ بها، مضاربه‌ (ابن‌ ماجه‌، 2/768)، خوردن‌ سحري‌ (كلينى‌، 4/95)، همراهى‌ و نرمخويى‌ (همو، 2/119)، سلام‌ كردن‌ بر خانواده‌ (ابوليث‌، 141)، پايين‌ بودن‌ مهرية زن‌، كم‌ خرج‌ بودن‌ و آسان‌ بودن‌ زايمان‌ وي‌ (ابن‌بابويه‌، 3/387)، صبح‌ روز شنبه‌ و پنجشنبه‌ صدقه‌ دادن‌، كردار نيك‌، عدالت‌ (برازش‌، همانجا) و تجارت‌ (مجلسى‌، 100/5).
پيامبر اكرم‌ (ص‌) هنگام‌ حفر خندق‌ در اطراف‌ مدينه‌ توسط مهاجرين‌ و انصار، از خداوند براي‌ آنان‌ درخواست‌ بركت‌ كرد (بخاري‌، 3/212). برخى‌ افراد كه‌ در زندگى‌ خود مشمول‌ دعاي‌ پيامبر به‌ بركت‌ شده‌اند، عبارتند: عبدالله‌ بن‌ جعفر، عروة بن‌ ابى‌ الجعد و عبدالرحمان‌ بن‌ عوف‌ (نك: وصابى‌، 304- 305).
برخى‌ عوامل‌ بركت‌ زدا در روايات‌ عبارتند از اعمال‌ بد و ناشايست‌ ( نهج‌ البلاغة، خطبة 143)، اسراف‌، سوگند خوردن‌ در خريد و فروش‌، خوردن‌ غذاي‌داغ‌ (كلينى‌،4/55، 5/162،6/322)، فساد نيت‌ و جنايت‌، مال‌ حرام‌ (حرعاملى‌، 6(2)/53)، خيانت‌، سرقت‌، شرب‌ خمر و زنا (مجلسى‌، 76/19).
در تداول‌ امروز فارسى‌ زبانان‌، بركت‌ به‌ معناي‌ بسياري‌ نعمت‌ و فزونى‌ در خير است‌. در فرهنگ‌ و ادب‌ فارسى‌، «بركت‌» و واژه‌هاي‌ هم‌ خانواده‌ و مركبى‌ كه‌ از آن‌ ساخته‌ شده‌، مانند بارك‌ الله‌، تبرك‌ و مبارك‌، فراوان‌ به‌ كار رفته‌ است‌ و مثلهايى‌ نيز مشتمل‌ بر اين‌ واژه‌ها در ميان‌ مردم‌ رايج‌ بوده‌ و هست‌ (دهخدا، 1/104، 114، 359، 541). همچنين‌ كلمات‌ «تبريك‌» و «مبارك‌» در قالب‌ عبارتها و جمله‌هاي‌ گوناگون‌ در مراسم‌ شادي‌ و جشنهاي‌ موفقيت‌ و پيروزي‌ عموماً به‌ كار مى‌رود. گفتنى‌ است‌ كه‌ برخى‌ از مصاديق‌ شايع‌ نعم‌ الهى‌، چون‌ نان‌ و نمك‌، در ميان‌ مردم‌ به‌ عنوان‌ نماد بركت‌ شناخته‌ شده‌اند.
مآخذ: ابن‌ بابويه‌، محمد، من‌ لايحضره‌ الفقيه‌، به‌ كوشش‌ على‌ اكبر غفاري‌، قم‌، 1404ق‌؛ ابن‌ ماجه‌، محمد، سنن‌، به‌ كوشش‌ محمد فؤاد عبدالباقى‌، قاهره‌، 1952- 1953م‌؛ ابن‌ منظور، لسان‌؛ ابوليث‌ سمرقندي‌، نصر، تنبيه‌ الغافلين‌، به‌ كوشش‌ احمد سلام‌، بيروت‌، 1406ق‌؛ ازهري‌، محمد، تهذيب‌ اللغة، به‌ كوشش‌ على‌ حسن‌ هلالى‌، قاهره‌، الدار المصريه‌؛ بخاري‌، محمد، صحيح‌، استانبول‌، 1315ق‌؛ برازش‌، عليرضا، المعجم‌ المفهرس‌ لالفاظ غرر الحكم‌، تهران‌، 1371ش‌؛ حرعاملى‌، محمد، وسائل‌الشيعة، به‌ كوشش‌ عبدالرحيم‌ ربانى‌ شيرازي‌، بيروت‌، داراحياء التراث‌ العربى‌؛ خليل‌ بن‌ احمد، فراهيدي‌، العين‌، به‌ كوشش‌ مهدي‌ مخزومى‌ و ابراهيم‌ سامرايى‌، بيروت‌، 1408ق‌؛ دهخدا، على‌ اكبر، امثال‌ و حكم‌، تهران‌، 1357ش‌؛ راغب‌ اصفهانى‌، حسين‌، المفردات‌ فى‌غريب‌ القرآن‌، به‌ كوشش‌ محمد سيدكيلانى‌، بيروت‌،دارالمعرفه‌؛شيخ‌طوسى‌، محمد، التبيان‌، به‌ كوشش‌ احمد حبيب‌ قصير عاملى‌، بيروت‌، دار احياء التراث‌ العربى‌؛ طبرسى‌، فضل‌، مجمع‌ البيان‌، به‌ كوشش‌ هاشم‌ رسولى‌ محلاتى‌ و فضل‌ الله‌ يزدي‌ طباطبايى‌، بيروت‌، 1406ق‌؛ طريحى‌، فخرالدين‌، مجمع‌ البحرين‌، به‌ كوشش‌ محمود عادل‌، تهران‌، 1408ق‌؛ عهد جديد؛ عهد عتيق‌، قاموس‌؛ قرآن‌ كريم‌؛ كلينى‌، محمد، الكافى‌، به‌ كوشش‌ على‌اكبرغفاري‌، تهران‌،1365ش‌؛ مجلسى‌، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت‌، 1403ق‌؛ نهج‌ البلاغة؛ وصابى‌ حبيشى‌، محمد، البركة فى‌ فضل‌ السعى‌ و الحركة، بيروت‌، دارالمعرفه‌؛ نيز:
ER.
محمود كريمى‌