بَرْغَش‌ (سل 1287- 1305ق‌/1870- 1888م‌)، پادشاه‌ زنگبار. وي‌ پنجمين‌ پسر سعيد سلطان‌ اباضى‌ مذهب‌ عمان‌ و زنگبار است‌ (نك: ه د، آل‌ بوسعيد) كه‌ پس‌ از مرگ‌ پدرش‌ كوشيد تا حكومت‌ زنگبار را به‌ دست‌ آورد، اما در آغاز موفق‌ نشد و ناچار به‌ وليعهدي‌ برادر بزرگ‌ترش‌، ماجد اكتفا كرد (بنت‌ سعيد، 159). او همواره‌ با برادر خود مخالفت‌ مى‌كرد و حتى‌ يك‌ بار نزديك‌ بود با همراهى‌ رؤساي‌ شماري‌ از قبايل‌ و برخى‌ از نزديكانش‌ قدرت‌ را از چنگ‌ برادر بيرون‌ آورد كه‌ با مداخلة انگليسيها ناكام‌ ماند و در نتيجه‌ دو سال‌ را به‌ حالت‌ تبعيد در بمبئى‌ گذراند (همو، 259-274؛ سديدالسلطنه‌، 143، 185؛ پيرس‌، .(167
حكومت‌ برغش‌ هنگامى‌ آغاز شد كه‌ زنگبار به‌ يكى‌ از دورانهاي‌ دشوار تاريخ‌ خود نزديك‌ مى‌گشت‌ و هر چند به‌ باور برخى‌ از نويسندگان‌، اگر حمايتهاي‌ دولت‌ انگليس‌ نمى‌بود، شايد حكومت‌ زنگبار در برابر تلاطمهاي‌ ناشى‌ از رقابت‌ قدرتهاي‌ اروپايى‌ از ميان‌ مى‌رفت‌ (نك: همو، 263 ؛ سعيد روئت‌، .(429 اما در حقيقت‌ فروپاشى‌ دولت‌ زنگبار از مدتها پيش‌، پس‌ از مرگ‌ سعيد در 1273ق‌/1856م‌، آغاز شده‌ بود (جمل‌، 92؛ قيسى‌، 33- 35). سعيد پدر برغش‌ كه‌ از دوستان‌ وفادار دولت‌ انگليس‌ به‌ شمار مى‌رفت‌، در پايان‌ عمر، خود را قربانى‌ توطئه‌ و بدعهدي‌ دولت‌ انگليس‌ مى‌دانست‌ (پيرس‌، 134 ؛ سديدالسلطنه‌، 140). با مرگ‌ سعيد ابتدا نزاع‌ ميان‌ برادران‌ بر سر قدرت‌ موجب‌ جدايى‌ كامل‌ مسقط و زنگبار و فروپاشى‌ كامل‌ اتحاد 70 سالة اين‌ دو قلمرو گرديد (جمل‌، همانجا؛ بازورث‌، 129؛ لوفشى‌، 55 ؛ سديدالسلطنه‌، 140، 160، 181) و پس‌ از آن‌ مداخلات‌ مستقيم‌ دولت‌ انگليس‌ و رقابت‌ ديگر قدرتهاي‌ اروپايى‌ به‌ ويژه‌ آلمان‌ و فرانسه‌ موجبات‌ تضعيف‌ هر چه‌ بيشتر حكومت‌ زنگبار شد و سرانجام‌ وابستگى‌ كامل‌ آن‌ را به‌ انگليس‌ به‌ بار آورد (همانجا؛ نيز نك: لوفشى‌، 58 .(52, برخى‌ برآنند كه‌ تقسيم‌ متصرفات‌ سعيد ميان‌ فرزندانش‌، خواست‌ خود وي‌ بوده‌ است‌ و گماردن‌ دو فرزندش‌ بر مسقط و زنگبار در غياب‌ خود، دليل‌ اين‌ تصميم‌ است‌ (قاسم‌، 257- 258؛ قس‌: ه د، آل‌ بوسعيد).
برغش‌ كه‌ خواهرش‌ او را به‌ لحاظ هوش‌ و زيركى‌ و قاطعيت‌ از همة اعضاي‌ خانواده‌ برتر شمرده‌ است‌ (نك: بنت‌ سعيد، 264)، در جريان‌ منع‌ تجارت‌ برده‌ تا آنجا كه‌ توانست‌ در برابر دولت‌ انگليس‌ ايستادگى‌ كرد، اما در 1290ق‌/1873م‌ تحت‌ فشار دولت‌ انگليس‌ به‌ ناچار پيمان‌ منع‌ تجارت‌ برده‌ را كه‌ براي‌ حيات‌ اقتصادي‌ زنگبار سخت‌ زيانبار بود، با نمايندگان‌ دولت‌ انگليس‌ امضا كرد (قيسى‌، 36؛ هولينگزورث‌، 16-17؛ لندن‌، 208 ؛ سديدالسلطنه‌، 186). دولت‌ انگليس‌ اندكى‌ بعد به‌ جبران‌ زيانى‌ كه‌ از منع‌ تجارت‌ برده‌ متوجه‌ زنگبار مى‌شد، پرداخت‌ ساليانه‌ مبلغى‌ را به‌ سلطان‌ برغش‌ برعهده‌ گرفت‌ (همو، 220)؛ هرچند سالها، تجارت‌ برده‌ همچنان‌ در قلمرو فرمانروايى‌ او به‌ طور مخفى‌ و به‌ دست‌ عاملان‌ حكومتى‌ زير فرمان‌ سلطان‌ گزارش‌ شده‌ است‌ (نك: استانلى‌، 2/187).
در 1293ق‌/1875م‌ و شايد به‌ پاداش‌ امضاي‌ معاهدة ياد شده‌، برغش‌ به‌ طور رسمى‌ به‌ انگلستان‌ دعوت‌ شد و مورد استقبال‌ و احترام‌ فراوان‌ قرار گرفت‌. وي‌ در ضمن‌ اين‌ سفر از پرتغال‌ و فرانسه‌ نيز ديدن‌ كرد (نك: سديدالسلطنه‌، 187، 191-192، 204 بب، كه‌ بخشى‌ از سفرنامة برغش‌ به‌ اروپا را آورده‌ است‌؛ هولينگز ورث‌، همانجا؛ پيرس‌، .(265 اين‌ ديدارها و همچنين‌ اقامت‌ دو ساله‌ در بمبئى‌، وي‌ را به‌ انديشة ايجاد پاره‌اي‌ تغييرات‌ در وضع‌ زندگى‌ و معيشت‌ مردم‌ منطقه‌ واداشت‌. مهم‌ترين‌ اقدام‌ او كه‌ تا سالها اهميت‌ شايان‌ ذكر داشت‌، تأمين‌ آب‌ آشاميدنى‌ سالم‌ براي‌ مردم‌ زنگبار بود (همو، 264 -263 ؛ سعيد روئت‌، همانجا). وي‌ همچنين‌ با تأسيس‌ خط كشتيرانى‌ و توسعة روابط زنگبار با دولتهاي‌ خارجى‌، زمينة به‌ دست‌ آمدن‌ نيازمنديهاي‌ ضروري‌ مردم‌ را با بهاي‌ مناسب‌تر فراهم‌ آورد (هولينگزورث‌، 14- 15). از ديگر اقدامات‌ مهم‌ وي‌ اختصاص‌ كشتى‌ براي‌ انتقال‌ رايگان‌ زائران‌ خانة خدا در موسم‌ حج‌ بود (سالمى‌، 2/229؛ پيرس‌، .(264 وي‌ در سازمان‌ ارتش‌ كوچك‌ زنگبار نيز دست‌ به‌ تغييراتى‌ زد (سديدالسلطنه‌، 141) كه‌ يكى‌ از هدفهاي‌ آن‌ كنترل‌ ممنوعيت‌ تجارت‌ برده‌ بود (هولينگز ورث‌، 18).
در پايان‌ عمر برغش‌، به‌ موجب‌ معاهده‌ها و توافقهاي‌ ميان‌ دولتهاي‌ انگليس‌ و فرانسه‌ و آلمان‌، قلمرو حكومت‌ وي‌ ميان‌ انگليس‌ و آلمان‌ تقسيم‌ شد و او در حالى‌ كه‌ بر بخش‌ بسيار اندكى‌ از قلمرو وسيع‌ پدرش‌ حكومت‌ مى‌كرد و تنها نامى‌ از سلطنت‌ را برخود داشت‌، در اندوه‌ و تلخكامى‌ و احساس‌ خجلت‌ درگذشت‌ (همو، 23-24؛ قيسى‌، 37؛ پيرس‌، .(269
به‌ استثناي‌ تمجيدهايى‌ كه‌ در روزنامه‌هاي‌ لندن‌، هنگام‌ ديدار برغش‌ از انگلستان‌ - كه‌ قطعاً به‌ اشارة دولت‌ انگليس‌ يا به‌ تأثير از حال‌ و هواي‌ به‌ وجود آمده‌ از امضاي‌ قرارداد منع‌ تجارت‌ برده‌ نوشته‌اند (نك: سديدالسلطنه‌، 182- 183؛ قس‌: فيليپس‌، - وصف‌ او به‌ قاطعيت‌ و پايداري‌ بر سر سخن‌ خود، بيشتر ناظر به‌ كاربرد زور و خشونت‌ در بيرون‌ آوردن‌ زمين‌ و اموال‌ از چنگ‌ صاحبانشان‌ بوده‌ است‌ (نك: پيرس‌، 264-265 .(263, خواهر برغش‌ او را مردي‌ تندخو، متعصب‌، خشن‌ و بى‌رحم‌ - كه‌ نزديك‌ترين‌ كسان‌ خود را قربانى‌ قساوت‌ و تعصب‌ خويش‌ ساخت‌ - معرفى‌ كرده‌ است‌ (بنت‌ سعيد، 308-314). او با اينهمه‌ قاطعيت‌ و خشونت‌ نسبت‌ به‌ خاندان‌ خود و مردم‌، در برابر دستورهاي‌ دولت‌ انگليس‌ تسليم‌ بود (قيسى‌، 35).
مآخذ: استانلى‌، هنري‌ مورتن‌، سفرنامة افريقا، ترجمة رضاقلى‌ نيرالملك‌، به‌ كوشش‌ على‌اكبر خداپرست‌، تهران‌، 1367ش‌؛ بازورث‌ كليفورد ادموند، سلسله‌هاي‌ اسلامى‌، ترجمة فريدون‌ بدره‌اي‌، تهران‌، 1349ش‌؛ ؛ بنت‌ سعيد، سالمه‌، مذكرات‌ اميرة عربية، ترجمة عبدالمجيد قيسى‌، قاهره‌، 1406ق‌/1985م‌؛ جمل‌، شوقى‌ و عبدالله‌ ابراهيم‌، تاريخ‌ افريقا، الحديث‌ و المعاصر، دوحه‌، 1407ق‌/1987م‌؛ سالمى‌، عبدالله‌، تحفة الاعيان‌، مكتبة الاستقامة، 1350ق‌؛ سديدالسلطنه‌، محمدعلى‌، تاريخ‌ مسقط و عمان‌، بحرين‌ و قطر و روابط آنها با ايران‌، به‌ كوشش‌ احمد اقتداري‌، تهران‌، 1370ش‌؛ قاسم‌، جمال‌ زكريا، دولة بوسعيد فى‌ عمان‌ و شرق‌ افريقيا، قاهره‌، مكتبة القاهرة الحديثه‌؛ قيسى‌، عبدالمجيد، مقدمه‌ بر مذكرات‌... (نك: هم، بنت‌ سعيد)؛ هولينگز ورث‌، ل‌. و.، زنجبار، ترجمة حسن‌ حبشى‌، قاهره‌، 1968م‌؛ نيز:
, R. G., Oman Since 1856, Princeton, 1967; Lofchie, M., F., Zanzibar: Background to Revolution, London, 1965; Pearce, F. B., Zanzibar, London, 1967; Phillips, W., Oman, Beirut,1971; Said-Ruete, R., X The Al - Bu - Said Dyanasty in Arabia and East Africa n , Journal of the Central Asian Society, 1929, vol. XVI.
محمد سيدي‌