بُرْزُلى‌، ابوالقاسم‌ بن‌ احمد بن‌ محمد مُعتل‌ّ بَلَوي‌ قيروانى‌ (د840ق‌/ 1436م‌)، فقيه‌ و خطيب‌ مالكى‌ تونس‌. وي‌ منسوب‌ به‌ بُرزُله‌، يكى‌ از نواحى‌ قيروان‌ است‌ (سخاوي‌، 11/189). نام‌ و نسب‌ او را به‌ صورت‌ ابوالقاسم‌ بن‌ محمد بن‌ اسماعيل‌ بلوي‌ نيز آورده‌اند (نك: همو، 11/133؛ قس‌: سراج‌، 1/685). با توجه‌ به‌ تاريخ‌ درگذشت‌ برزلى‌ كه‌ در 103 سالگى‌ او رخ‌ داده‌ است‌؛ مى‌توان‌ حدود سال‌ 738ق‌/ 1337م‌ را براي‌ تاريخ‌ تولد او تخمين‌ زد.
به‌ نظر مى‌رسد برزلى‌ مهم‌ترين‌ دورة آموزش‌ خود را در شهر تونس‌ سپري‌ كرده‌ باشد. وي‌ از بسياري‌ مشايخ‌ زمان‌ خود همچون‌ ابن‌ عرفه‌، ابن‌ مرزوق‌ِ جدّ، ابوالحسن‌ بَطَرنى‌، احمد بن‌ محمد بن‌ حيدرة توزري‌، ابوعبدالله‌ شبيبى‌ و احمد بن‌ حاجه‌، در علوم‌ گوناگون‌ چون‌ فقه‌، فرايض‌، حديث‌، تفسير و قرائت‌ دانش‌ اندوخت‌ و از استادان‌ خود اجازة روايت‌ آثارشان‌ را كسب‌ كرد (نك: باباتنبكتى‌، 369؛ فاسى‌، 2/257؛ ابن‌ مريم‌، 150-151؛ سراج‌، 1/635، 638، 685، 686؛ مخلوف‌، 245). بنا به‌ پاره‌اي‌از منابع‌،وي‌ حدود40 سال‌ ملازم‌استاد خود، ابن‌عرفه‌(د 803ق‌/ 1401م‌) بوده‌ است‌ (سراج‌، 1/686؛ باباتنبكتى‌، 370).
ظاهراً وي‌ پس‌ از وفات‌ ابن‌ عرفه‌، راهى‌ حج‌ شد و در بازگشت‌ (806ق‌/1403م‌)، به‌ قاهره‌ رفت‌ (سراج‌، 1/685؛ قس‌: سخاوي‌، همانجا، كه‌ به‌ سال‌ 800ق‌ اشاره‌ دارد). او در آن‌ ديار به‌ تدريس‌ پرداخت‌ و بسياري‌ كسان‌ از جمله‌ ابن‌ حجر عسقلانى‌ و احمد بن‌ يونس‌ از وي‌ دانش‌ اندوختند (همانجاها). در ميان‌ ديگر شاگردان‌ او بايد از كسانى‌ مانند ابن‌ ناجى‌ و ابوالعباس‌ احمد بن‌ عبدالرحمان‌، معروف‌ به‌ حلولو نام‌ برد (نك: سراج‌، 1/628، 686، 691؛ مخلوف‌، همانجا). برزلى‌ در علم‌ فقه‌ به‌ مرتبه‌اي‌ رفيع‌ دست‌ يافت‌ و پس‌ از وي‌ فتواهايش‌ در بسياري‌ از آثار وارد گشت‌ (مثلاً نك: ونشريسى‌، 1/19، 283، 6/127).
برزلى‌ پس‌ از چند سال‌ اقامت‌ در قاهره‌، به‌ تونس‌ بازگشت‌. وي‌ در اين‌ زمان‌ به‌ عنوان‌ فقيه‌ موردتوجه‌ و طرف‌ مشورت‌ سلطان‌ وقت‌ بود (نك: برنسويك‌، 1/400). شأن‌ علمى‌ وي‌ بدان‌ پايه‌ رسيد كه‌ پس‌ از وفات‌ استادش‌، ابومهدي‌ غبرينى‌ در 815ق‌/1412م‌، امام‌ و خطيب‌ جامع‌ اعظم‌ زيتونه‌ شد (سراج‌، 1/594 - 595؛ قس‌: زركشى‌، 125) و تا آخر عمر در اين‌ مقام‌ باقى‌ ماند (ابن‌ ابى‌ ضياف‌، 7/62).
از موضوعات‌ قابل‌ توجه‌ در دورة امامت‌ برزلى‌ در جامع‌ زيتونه‌، بروز درگيريهايى‌ ميان‌ سپاه‌ حفصى‌ با برخى‌ قبايل‌ عرب‌ منطقه‌ در 837ق‌/1434م‌ بود. در اين‌ درگيريها كه‌ به‌ شكست‌ اعراب‌ منتهى‌ گشت‌، برزلى‌ به‌ عنوان‌ مقامى‌ روحانى‌، سعى‌ در تهييج‌ و تحريك‌ مردم‌ براي‌ مقابله‌ با اين‌ قبايل‌ داشت‌ (ابن‌ صيرفى‌، 3/323-324). او همچنين‌ به‌ قتل‌ و كشتار ايشان‌ فتوا داد و آنها را «حَربى‌» خواند (نك: ابن‌ ابى‌ دينار، 170، 235؛ عروسى‌، 713). نيز گفته‌ شده‌ كه‌ شايد پيروزي‌ حفصيها بر قبايل‌ عرب‌ به‌ بركت‌ استجابت‌ دعاي‌ برزلى‌ بوده‌ است‌ (نك: ابن‌ ابى‌ دينار، 158؛ قس‌: سراج‌، 2/196).
برزلى‌ يكى‌ از مشايخ‌ مذهب‌ مالكى‌ است‌ كه‌ افزون‌ بر فتواهاي‌ خود، به‌ نقل‌ و گردآوري‌ مجموعه‌اي‌ از فتواهاي‌ ديگر بزرگان‌ اين‌ مذهب‌ نيز پرداخته‌ است‌. نتيجة اين‌ تلاش‌ تأليف‌ اثري‌ با عنوان‌ جامع‌ مسائل‌ الاحكام‌ فيما نزل‌ بالمفتين‌ و الحكام‌ بود كه‌ به‌ ديوان‌، فتاوي‌ و نوازل‌ نيز شهرت‌ دارد (ابن‌ قاضى‌، 3/282؛ فاسى‌، 2/257؛ سراج‌، 1/639). مؤلف‌ در اين‌ اثر چنانكه‌ خود در مقدمة آن‌ اشاره‌ كرده‌، قصد داشته‌ است‌ تا نوازل‌ ابن‌ رشد و ابن‌ حاج‌، الحاوي‌ ابن‌ عبدالنور و نيز فتواهاي‌ متأخران‌ مالكى‌ مذهب‌ مغرب‌ و افريقيه‌، به‌ ويژه‌ تونسيها را كه‌ خود آنها را درك‌ كرده‌ بود، گرد آورد. نسخة كامل‌ اين‌ اثر در 4 جزء در كتابخانة موزة بريتانيا نگهداري‌ مى‌شود («فهرست‌...1»، .(131 نسخه‌هاي‌ ديگري‌ نيز از اين‌ اثر در برخى‌ كتابخانه‌ها يافت‌ مى‌شود كه‌ از آن‌ جمله‌اند: دارالكتب‌ قاهره‌، جامع‌ زيتونة تونس‌ و كتابخانة قرويين‌ فاس‌ (سيد، 2/160؛ فهرس‌...، 274- 275؛ II/347 .(GAL,S, گفتنى‌ است‌ محمد محفوظ در معرفى‌ آثار برزلى‌، علاوه‌ بر جامع‌ مسائل‌... از كتاب‌ ديگري‌ با عنوان‌ الحاوي‌ فى‌ الفتاوي‌ ياد كرده‌ است‌ (1/116-117)، اما با مقايسة مقدمه‌هاي‌ اين‌ دو اثر (همو، نيز «فهرست‌»، همانجاها) به‌ نظر مى‌رسد كه‌ دو عنوان‌ ياد شده‌ متعلق‌ به‌ يك‌ اثر واحد باشد.
برزلى‌ با توجه‌ به‌ آموخته‌هايش‌ از شيوخ‌ عصر و نيز در دست‌ داشتن‌ بسياري‌ از آثار گذشتگان‌، به‌ نقل‌ روايات‌ گوناگون‌ پرداخته‌ است‌ (نك: ادريس‌، 1/227- 228). در اين‌ ميان‌ نقل‌ برخى‌ حكايات‌ و فتاوي‌ دربارة جايگاه‌ شيعه‌ در كنار اهل‌ سنت‌، به‌ ويژه‌ در موضوع‌ نكاح‌ و وجود برخى‌ تندرويها در آنها قابل‌ بررسى‌ است‌ كه‌ ادريس‌ معتقد است‌ آنچه‌ سبب‌ بروز نشانه‌هايى‌ از تندروي‌ در برابر شيعه‌ در روايات‌ شده‌، برخى‌ افزوده‌ها از سوي‌ راويانى‌ همچون‌ برزلى‌ بوده‌ است‌ (نك: همانجا).
در جامع‌ مسائل‌ الاحكام‌ كه‌ تقريباً همة شرح‌ حال‌نويسان‌ برزلى‌ بدان‌ اشاره‌ كرده‌اند (نك: ابن‌ مريم‌، 150؛ سخاوي‌، 11/133؛ ابن‌ قاضى‌، همانجا)، فتاوي‌ و آرائى‌ از وي‌ به‌ چشم‌ مى‌خورد كه‌ جالب‌ توجه‌ است‌ و در برخى‌ موارد از توجه‌ ويژة او به‌ مصلحت‌، و نيز عرف‌ عامه‌ نشان‌ دارد (نك: برنسويك‌، 2/177، 179). بسياري‌ از نويسندگان‌ پسين‌، از اين‌ اثر فقهى‌ بهره‌ برده‌، و روايات‌، نقليات‌ و فتاوي‌ برزلى‌ را در آثار خود ذكر كرده‌اند، به‌ ويژه‌ ونشريسى‌ كه‌ ضمن‌ يادكردي‌ با احترام‌ از وي‌، بسيار از اثر او سود جسته‌ است‌ (نك: 1/8، 19، 185، 202، 215-216، 283؛ سراج‌، 1/564، 569 - 570).
جامع‌ مسائل‌ الاحكام‌ افزون‌ بر موضوعات‌ فقهى‌، از لحاظ نشان‌ دادن‌ جريانات‌ اجتماعى‌ و تاريخى‌، برخى‌ معتقدات‌ دينى‌ و ديگر مسائل‌ زمان‌ مؤلف‌ داراي‌ اهميت‌ است‌ (نك: ادريس‌، 2/190، 218، 241؛ سلاوي‌، 5/75). برخى‌ از پژوهشگران‌ معاصر همچون‌ برنسويك‌، ضمن‌ آنكه‌ اين‌ اثر را از مهم‌ترين‌ مجموعه‌هاي‌ فتاوي‌ مالكى‌ دانسته‌اند (2/400)، استفاده‌هاي‌ تاريخى‌ نيز از آن‌ برده‌اند (مثلاً نك: همو، 2/21، 27- 28، 139، جم ).
از همان‌ زمان‌ برزلى‌ خلاصه‌هايى‌ از اين‌ اثر او فراهم‌ شد كه‌ مهم‌ترين‌ آنها مختصر فتاوي‌برزلى‌ تأليف‌شاگرد وي‌، احمدبن‌ابى‌زيد حلولوست‌. نسخه‌اي‌ از اين‌ اثر در دارالكتب‌ قاهره‌ موجود است‌ (سيد، 3/33). اختصار احكام‌ البرزلى‌ از ونشريسى‌ و مسائل‌ منقولة من‌ الكتاب‌ المسمى‌ بجامع‌ الاحكام‌... از على‌ بن‌ ابراهيم‌ بن‌ مرحل‌، از ديگر خلاصه‌هايى‌ است‌ كه‌ نسخه‌هاي‌ آنها به‌ ترتيب‌ در رباط و دارالكتب‌ قاهره‌موجود است‌(نك: علوش‌،1/247؛ سيد، 3/57؛ نيز سراج‌، 1/628 - 629).
مآخذ: ابن‌ ابى‌ دينار، محمد، المؤنس‌، به‌ كوشش‌ محمد شمام‌، رباط، 1387ق‌؛ ابن‌ ابى‌ ضياف‌، احمد، اتحاف‌ اهل‌ الزمان‌، تونس‌، 1990م‌؛ ابن‌ صيرفى‌، على‌، نزهة النفوس‌ و الابدان‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ حبشى‌، قاهره‌، 1973م‌؛ ابن‌ قاضى‌ مكناسى‌، احمد، درةالحجال‌ فى‌ اسماء الرجال‌، به‌كوشش‌ محمد احمدي‌ ابوالنور، قاهره‌/تونس‌،1391ق‌/ 1971م‌؛ ابن‌ مريم‌، محمد، البستان‌ فى‌ ذكرالاولياء و العلماء بتلمسان‌، الجزاير،1326ق‌/ 1908م‌؛ ادريس‌، هادي‌ رُژه‌، الدولة الصنهاجية، ترجمة حمادي‌ ساحلى‌، بيروت‌، 1992م‌؛ باباتنبكتى‌، احمد، نيل‌ الابتهاج‌، به‌ كوشش‌ عبدالحميد عبدالله‌ هرامه‌، طرابلس‌، 1989م‌؛ برنسويك‌، روبر، تاريخ‌ افريقية فى‌ العهد الحفصى‌، ترجمة حمادي‌ ساحلى‌، بيروت‌، 1988م‌؛ زركشى‌، محمد، تاريخ‌ الدولتين‌، به‌ كوشش‌ محمد ماضور، تونس‌، 1966م‌؛ سخاوي‌، محمد، الضوء اللامع‌، بيروت‌، مكتبة الحياة؛ سراج‌ اندلسى‌، محمد، الحلل‌ السندسية، به‌ كوشش‌ محمدحبيب‌ هيله‌، بيروت‌، 1984م‌؛ سلاوي‌، احمد، الاستقصاء، به‌ كوشش‌ جعفر ناصري‌ و محمد ناصري‌، بيروت‌، 1955م‌؛ سيد، خطى‌؛ عروسى‌ مطوي‌، محمد، السلطنة الحفصية، بيروت‌، 1406ق‌/1986م‌؛ علوش‌، ي‌.س‌. و عبدلله‌ رجراجى‌، فهرس‌ المخطوطات‌ العربية المحفوظة فى‌ الخزانة العامة برباط الفتح‌، پاريس‌، 1954م‌؛ فاسى‌، محمد، الفكر السامى‌ فى‌ تاريخ‌ الفقه‌ الاسلامى‌، به‌ كوشش‌ عبدالعزيز قاري‌، مدينه‌، 1397ق‌/1977م‌؛ فهرس‌ مخطوطات‌ خزانة ابن‌ يوسف‌ بمراكش‌، به‌ كوشش‌ صديق‌ بن‌ عربى‌، بيروت‌، 1414ق‌/1994م‌؛ محفوظ، محمد، تراجم‌ المؤلفين‌ التونسيين‌، بيروت‌، دارالغرب‌ الاسلامى‌؛ مخلوف‌، محمد، شجرة النور الزكية، بيروت‌، 1350ق‌؛ ونشريسى‌، احمد، المعيار المعرب‌، به‌ كوشش‌ محمد حجى‌، بيروت‌، 1401ق‌/1981م‌؛ نيز:
Catalogus codicum manuscriptorum qui in Museo Britannico asservantur, London, 1846; GAL,S.
فرامرز حاج‌ منوچهري‌